نشریه کتابخانه مسجد اعظم
اولین شماره
بعد از نشریه کتابخانه تربیت تبریز، نشریه «کتابخانه مسجد اعظم قم» دومین نشریهای بود که به همت یک کتابخانه در کشور منتشر شده است. نشریه «کتابخانه مسجد اعظم قم» به همت ریاست وقت کتابخانه، آیت‌الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی منتشر شد و ایشان در عمل، مدیر مسئول و سردبیری نشریه را بر عهده داشتند. انتشار نشریه با وجود محدودیت‌های کتابخانه در آن سالها، کار مهمی به شمار می‌رفت.
اولین شماره این نشریه در هجده اردیبهشت ماه 1340، به مناسبت چهلمین روز درگذشت آیت الله بروجردی رحمةالله علیه در یک صفحه و شمارههای دوم تا پنجم نشریه به صورت سالانه از سال1340 تا سال 1343 و به مناسب یادبود مرحوم آیت الله بروجردی انتشار یافته است. بخشی از مطالب این شماره‌ها به گزارش فعالیت‌های کتابخانه در طول سال اختصاص یافته است.
در پایان شماره پنجم بشارت داده شده است که در نظر است «بخواست و یاری خداوند متعال و استظهار و استمداد از تأییدات و توفیقات حضرتش، این منظور را عملی ساخته و چندی یکبار این نشریه را با مطالبی متنوع و سبک جالبی منتشر سازیم».
طبق وعده داده شده شمارههای ششم تا یازدهم در سال 1344 به صورت دوماهنامه و در حدود صد صفحه و با قیمت هر شماره بیست ریال انتشار یافت. هر یک از شمارههای نشریه در این سال با در نظر گرفتن مناسبت‌ها نامگذاری شده است. هدف از این کار کاهش حساسیت‌های رژیم نسبت به این نشریه بود.
نامگذاری ها از شماره ششم تا شماره یازدهم به شرح زیر است:
شماره ششم (شماره اول دوره جدید): «غدیر»
شماره هفتم (شماره دوم دوره جدید): «مولود»
شماره هشتم (شماره سوم دوره جدید): «نور»
شماره نهم (شماره چهارم دوره جدید): «مبعث»
شماره یازدهم (شماره پنجم دوره جدید): «رحمت»
شماره دوازدهم (شماره ششم دوره جدید): با عنوان «مخصوص سالگرد».
شمارههای دوازده تا بیست و سوم این نشریه در سال 1345 به صورت ماهنامه، در حدود شصت صفحه و با قیمت هر شماره ده ریال در اندازه قطع رقعی و در چاپخانه حکمت قم منتشر شد.
اهداف نشریه
در سرمقاله شماره نخست نشریه در دوره جدید، آیت الله دانش آشتیانی به عنوان مدیر مسئول وسردبیر وقت، هدف از انتشار این مجله را این‌چنین بیان کرد:
«... اگر کسی بخواهد بزرگ ترین خدمت را به انسانیت نموده و با ارزشترین هدیه را به او اهدا نماید، این است که کلمه حکمتی به او آموخته و درس فضیلتی به او داده و راه خداپرستی را به او بنماید ... خود را موظف میدانیم که در برابر این همه موجبات فساد و سازمانهای بی‌‌‌‌دینی و تبلیغات مسموم و کشندهای که علیه دین و شرف و ناموس و استقلال جامعه ی مسلمانان، قیام نموده ... تا آنجایی که مقدور است و تا اندازه ای که از عهده برآییم، با استمداد و استعانت از یاری و کمک پروردگار متعال، در این راه قدمی برداشته و به وسیله ی این نشریه، حقایقی از معارف اسلامی و گوشه هایی از وظایف ایمانی و نمونه هایی از اخلاق انسانی را که از طرف خداوند برای راهنمایی بشر فرو فرستاده شده ... و در دسترس برادران ایمانی و فرزندان این کشور اسلامی قرار داده و راه خدا پرستی و سعادت مندی را به آنان نشان دهیم ...
ما برای آشنا ساختن طبقات مختلف، خصوصاً دانشجویان ارزشمند و نسل برومند جوان این کشور، دست به کار این نشریه شده و آن را که تقریباً صورت کتاب موسمی و تدریجی به خود گرفته، و فعلا هر دو ماه یا سه ماه یک بار منتشر می شود، تقدیم خوانندگان محترم می‌نماییم ...»
موضوع مقالات
با در نظر گرفتن محتوای مقاله‌ها که توسط فضلای حوزه و فرهیختگان دانشگاهی نگاشته شده است، نشریه کتابخانه مسجد اعظم را می‌توان در ردیف نشریه‌های مهم دینی در آن روزها قرار داد.
در این نشریه برخی از نسخه های خطی و نفیس کتابخانه معرفی شده‌اند و گزارشی از فعالیت‌های کتابخانه بیان شده است. مقالاتی در مورد نقش کتابخانه و کتاب در جامعه نگاشته شده که می توان به مقاله «نقش کتابخانه عمومی در اجتماع» به قلم ابوالقاسم دانش آشتیانی و مقاله «کتاب، از نظر اروپا و اسلام» به قلم سید جعفر شیخ الاسلام اشاره کرد.
در این مجله اسامی اهدا کنندگان کتاب به کتابخانه ثبت میشد. در میان اهدا کنندگان کتاب اسامی آقایان: «میرزا خلیل کمره‌ای، سید هادی خسروشاهی، جناب آقای حاج آقا روح الله موسوی آیت الله خمینی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، آقای سید عبدکریم هاشمی نژاد، آقای حاج سید احمد آیت الله خوانساری، آقای لطف الله صافی گلپایگانی، شیخ محمدتقی آیت الله آملی، حاج آقای محمد اصفهانی، آقای حاج سید محمدرضا گلپایگانی، حاج سید احمد محسنی اراکی، حاج محمد رمضانی مدیر کلاله خاور» اشاره کرد.
برای اطلاع خوانندگان از وضع تألیف و نشر در حوزه علمیه قم، فهرستی از کتاب‌های سال در این نشریه چاپ میشد.
در شماره چهارده درباره وضعیت چاپ و نشر در حوزه علمیه این چنین آمده است: «مجموعا شاید بیش از 120 مجلد کتاب و نشریه از حوزه علمیه چاپ و منتشر شد، اما آنچه ما در فهرست می‌آوریم در حدود 100جلد است نیمی از این صد جلد، نوشته هایی است برای بار اول چاپ شده و نیم دیگر تقریبا همه تجدید(چاپ) است. تعداد کتابهائی که برای بار اول چاپ می گردد شاید به 50 مجلد بالغ شود و باید چند سالنامه و چندین نشریه باین تعداد افزوده گردد.».
فهرست کامل 30 عنوان از این کتابها به ترتیب حروف الفبا در شماره 15 نشریه معرفی می شود. جالب این است کتاب الرسائل فی اللاضرر و الاستصحاب حضرت امام خمینی (قدس سره) به این صورت معرفی شده است: «کتاب الرسائل فی اللاضرر و الاستصحاب . .. حضرت آیت الله خمینی. جلد اول. وزیری 360ص. کتاب مشتمل بر پنج رساله در مباحث لاضرر، استصحاب، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید، تقیه می‌باشد. در این جلد دو رساله نخستین چاپ شده است.»
در شماره 16 نشریه کتاب «الطهاره: حضرت آیت الله العظمی خمینی، جلد سوم وزیری- 272ص، این مجلد در سال 1343 چاپ شد و در سال گذشته انتشار یافت.». این کار با وجود اختناق آن سالها، کار ارزشمندی بوده است.
معرفی آثار علمی آیت الله بروجردی در هشت شماره و گزارش‌هایی از امور مسجداعظم در این نشریه ارائه شده است. از بخش های دیگر این نشریه، چاپ نکات جالبی از گزیده روزنامه ها و مجله ها، درباره اسلام و مسلمانان است.
آیت الله دانش آشتیانی با انتشار این نشریه توانسته بود ارتباط خوبی بین کتابخانه و سایر مراکز علمی، مؤلفان و محققان ایجاد کند.
آخرین شماره
با وجود محدودیت انتشار نشریه در حوزه علمیه قم، نشریه «کتابخانه مسجد اعظم قم»، یکی از بهترین نشریات حوزوی درآن سالها به شمار میآید.
از آنجایی که کلیه امور اجرایی، جمع‌آوری مقالات و چاپ نشریه بر عهده آیت‌الله دانش آشتیانی بود و ایشان در کنار کمبود امکانات مالی به خاطر سایر اشتغالات حوزوی در جمع‌آوری مقالات با مشکلاتی مواجه بودند، انتشار نشریه پس از شش سال فعالیت در اسفند ماه سال 1345 متوقف گردید.
در این زمینه آیت الله دانش آشتیانی در سرمقاله شماره بیست و سوم نشریه این چنین می‌نویسد:
«با انتشار این شماره سال دوم نشریه پایان یافته و دو سال خدمت مطبوعاتی و تبلیغ قلمی ما به آخر میرسد، و خداوند را سپاسگزاریم که ما را در این راه یاری فرمود تا این بار سنگین را به منزل رساند و تعهد خود را در برابر برادران ایمانی و مشترکین محترم انجام دادیم.
... ما در عرض این دو سال نویسندگی و خدمت مطبوعاتی خود به افرادی برخورده و از دانشجویان گرامی و جوانان عزیز نامه‌هایی دریافت داشتیم که مایه امیدواری بوده و از فطرت‌های پاک و زمینه های مستعد و نفوس قابل تربیتی بشارت می‌داد. ...
ما با همه مشکلات که در پیش داشتیم و خسارتهای بسیاری که متحمل شدیم و ناگواری های فراوانی که برخود هموار نمودیم در ظرف این دو سال این وظیفه را تا حدود امکان و توانایی انجام دادیم و اینک در آخرین شماره این سال این رسالت خود را انجام داده و به جامعه روحانیت و دوستداران فضیلت و حوزه های علم و دین و جوانان غیور اسلامی و متمکّنین و ثروتمندان دیندار و کلیه برادران مسلمان خود این پیام را می‌دهم که: خدا را در نظر گرفته و حقیقت را فراموش ننموده و با آنچه در اختیار دارید از علم، مال، مقام ، نیرو ، زبان ، قلم و آبرو و در راه خدا جهاد نموده و از انجام این وظیفه باز نایستید ...»
تحولات کتابخانه
در روز‌های پایانی سال 1371 مصادف با دهه آخر ماه مبارک رمضان، به علت نبود توافق بین تولیت مسجداعظم و تولیت آستانه مقدسه و اختلاف در برخی امور اجرایی، در اقدامی دیوار حائل بین مسجد بالاسر و مسجد اعظم تخریب می‌شود و آستانه مقدسه اداره امور مسجد را در اختیار می گیرد.
در پی این اقدام آقای دانش آشتیانی فعالیت‌های کتابخانه را به خاطر وضعیت بوجود آمده تعطیل می کنند و نامه‌ای را خطاب به آیت الله مسعودی خمینی تولیت محترم آستانه مقدسه می نویسد: و از ایشان درخواست می کند، «شما که دارید مسجد را اداره می‌کنید؛ بیایید کتابخانه را هم تحویل بگیرید و آن را اداره کنید. من با وضیعت کنونی مسئولیت کتابخانه را نمیپذیرم.» آقای مسعودی خمینی پیشنهاد آقای دانش آشتیانی را نمی پذیرد.
پس از این نامه کتابخانه به طور رسمی تعطیل می‌شود. این تعطیلی نزدیک به دو سال به طول می‌انجامد. در این مدت به کتابها و کتابخانه آسیب‌هایی وارد می شود. پس از یک دوره طولانی، فعالیت کتابخانه با تلاش مدیر کتابخانه، حجت الاسلام والمسلمین شیخ احمد آل‌اسحاق، دوباره آغاز می‌شود.