بسم الله الرحمن الرحيم

نمونه هایی از ذوق فقاهتی آیت الله العظمی بروجردی (ره)

هدف این مقاله جلب نظرها به سوی ذوق فقهی مرحوم آیت الله بروجردی است.

ذوق فقاهتی به این معناست که یک مجتهد گذشته از مسلط بودن به علوم متعارف میباید با یک دید ویژه با نصوص شرعی کتاب و سنت برخورد بکند که به این مواجهه و برخورد به اصطلاح، ذوق فقهی می گویند فی المثل برخی منضبط و مقید به نصوص است برخی برعکس بی قید و بند است بعضی نیز سعی می کنند به نحوی بین حالت تعبد و بی قید و بندی در برداشت از نصوص جمع بکنند. ذوق فقاهتی در استنباطات آیت الله بروجردی به خوبی نمایان است؛

اینک به چند نمونه توجه داده می شود:

الف) در مسئله وصیت که آیا عقد است یا ایقاع؟ مرحوم بروجردی با استفاده از جمع بین آیه کریمه: «کتب عليكم اذا حضر أحدكم الموت ان ترك خيرا الوصية للوالدين و الأقربين» و آيه شريفه «يا ايها الذين آمنوا شهادة بينكم اذا حضر أحدكم الموت حين الوصية اثنان ذوا عدل منكم» استفاده می کند که وصیت ایقاع است؛ چون موصی له حاضر نیستند شهادت شاهدان تنها برای فعل مُوصِی صورت گرفته است نه برای ایجاب و قبول از همین جا معلوم میشود که وصیت ایقاع است، چون نیاز به قبول ندارد.

دستاویز دیگری که ایشان به آن استناد می‌کند روایت محمد بن قیس است: «قضى أمير المؤمنين ع في رجل أوصى لآخر و الموصى له غائب ، فتوفّى الموصى له الذي أوصى له قبل الموصى . قال الوصية لوارث الذى أوصى له ، قال و من اوصى لأحد شاهدا كان او غائبا فتوفى الموصى له ...». چون روایت می رساند که وصیت برای کسی است که حاضر نبوده و قبل از وصیت کننده نیز مرده است شاید شهود هرگز او را ندیده باشد، با این وضعیت وصیت صحیح تلقی شده و به اجرا در آمده است همین نشانه ی ایقاع است.

ب) مورد دیگر تقسیم واجبات مالی میت به دو گروه است که هزینه بخش اول از اصل ترکه و بخش دوم از ثلث ترکه خارج می‌شود. حال چرا چنین است؟ مرحوم بروجردی در جواب گفته است: ادله واجبات مالی دو دسته دلالت دارد از جمله آيات زكات: «انما الصدقات للفقراء و المساكين و المؤلفة ...»؛ خمس واعلموا انما غنمتم لشيء فأن لله خمسه و للرسول و لذي القربى»؛ نماز ان الصلاة كانت على المؤمنين كتابا موقوتا»؛ روزه «كتب عليكم الصيام». یک آهنگ دارد که صرفا دلالت بر وجوب تکلیفی این رشته واجبات دارد. لكن آیه حج و لله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا آهنگ دیگری دارد حج را مربوط به ذمه مردم معرفی می کند از همین جا معلوم می شود که او مثل بقیه واجبات مالی تنها حکم تکلیفی نیست؛ بدین رو هزینه حج از کل ترکه و باقی عبادات، از ثلث آن می باید خارج بشود.

پ) نمونه سوم انجام نافله در اول وقت فریضه است، پنج رأی است که جایز است جایز نیست مکروه است ...؟ مرحوم بروجردی می گوید: با توجه به نکته و جمله لطیفی که در روایت سماعه وجود دارد و آن این است که خواندن فریضه در اول وقت نماز شایسته و حق الله است. از همین جا معلوم می شود که خواندن نافله در آن وقت مکروه نیست بلکه موجب تفويت حق الله می باشد بنابر این خواندن نافله در اول وقت فریضه نه مکروه است و نه حرام و فقط محرومیت از اتیان حق الله است

و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته