بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين وصلى الله على محمد و آله الطاهرين و اللعن الدائم على اعدائهم اجمعين

آیت الله العظمی بروجردی در ماه صفر سال ۱۳۹۲ هجری قمری در بروجرد به دنیا آمدند. مقدمات دروس دینی را در بروجرد فرا گرفت سال ۱۳۱۰ به حوزه علمیه صدر اصفهان آمد. چهار سال در آنجا بود و بعد به بروجرد آمد برای ازدواج و مجددا به اصفهان رفت و فقه و اصول و فلسفه و ریاضی را از محضر فقها و حکمای نامی عصر خود مثل میرزا ابوالمعالی کلباسی، سید محمد تقی مدرس سید محمد باقر درچه ای ملا محمد کاشانی، جهانگیر خان قشقایی حکیم مشهور تکمیل نمود و در آنجا حوزه تدریس فقه و اصول داشت و در سال ۱۳۱۹ ه ق در ۲۷ سالگی به نجف اشرف می روند که آن موقع مجتهد مسلم بوده به درس آخوند خراسانی صاحب کفایه حاضر می شوند اشکالی را مطرح می کنند مرحوم آخوند گوش می دهند و می فرمایند چون اشکال ایشان مفید است برای اینکه همه استفاده کنند آنرا دوباره مطرح می کنم ...

آیت الله میرزا جواد تبریزی (ره) می فرمودند پای درس خارج آخوند خراسانی ۵۰۰ نفر می آمدند و فقط ۵۰ نفر از آنها مطالب ایشان را خوب می فهمیدند و از این ٥٠ نفر ۵ نفر آنها می دانستند که مرحوم آخوند مطلبش درست است یا ناتمام و یکی از آنها مرحوم آقای بروجردی (ره) بود. آیت الله العظمی بروجردی (ره) در سال ۱۳۲۸ از نجف به بروجرد آمدند و ۳۳ سال در آنجا اقامت داشتند و مشغول تدریس و اقامه جماعت و ... بودند و حاشیه ایشان بر کفایه در دو جلد در بروجرد انجام شد و در اواخر سال ١٣٦٣ ه ق بواسطه بیماری فتق برای معالجه به تهران می آیند و پس از بهبودی با اصرار و درخواست فضلا و بزرگان با تفأل به قرآن و آمدن آیه و انزلنا من السماء ماء بقدر و اسکناه في الارض ... فأنشأ لكم به جنات من نخيل و اعناب لكم فيها فاكهة كثيرة .... آيات ۱۸ و ۱۹ و ۲۰ سوره آل عمران به حوزه علمیه قم می آیند و به مدت شانزده سال تا آخر عمر مبارکشان در حوزه علمیه قم به زعامت و مرجعیت و تدریس می پردازند و خودشان می فرمایند در این فتق (باز شدن پرده رتقهایی بسته شدنهایی بود و با آمدن به قم کارهای زیادی حل و فصل و انجام شد و سرانجام در سال ۱۳۸۰ قمری در سن ۸۸ سالگی رحلت فرمودند.

طبقات رجال

به نظر حضرتعالی مکتب رجالی آیت الله بروجردی (ره) چگونه بود؟ مرحوم آیت الله العظمی بروجردی (ره) توجه و عنایت خاصی به طبقات رجال حدیث داشته اند و نظرشان این است که علمای اهل سنت رجال حدیث را طبقه بندی کرده اند ولی علمای امامیه این کار را انجام نداده اند و علمای رجال تنها پرداخته اند به بررسی احوال روات و بیان معیار صحت و سقم احادیث و راویان آنها لذا ایشان - آیت الله بروجردی - این طبقه بندی را انجام داده اند و مبدأ رجال حدیث را از صحابه پیامبر اکرم (ص) مثل حضرت علی و فاطمه زهرا و حسنین و ابوذر و سلمان و مقداد و ... می گرفتند و آنان را طبقه اول محسوب می کنند و تابعان صحابه را طبقه دوم قرار داده اند مثل اصبغ ابن نباته مالک اشتر ،کمیل حجر بن عدى و ... و تابعین تابعین را طبقه سوم دانسته اند مثل ابان بن تغلب ثابت بن دينار ابو حمزه ثمالی با این محاسبه اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مانند زراره و محمد بن مسلم، ابو بصیر و ... را طبقه چهارم به حساب می آورند بدین معنی که اگر اینها بخواهند از پیامبر اکرم (ص) روایت داشته باشند معمولا باید سه واسطه نقل حدیث کنند هر چند ممکن است بعضی از رجال حدیث معمر باشند و عمر طولانی داشته باشند که طبقه قرار می گیرند مانند جابر بن عبدالله انصاری که در طبقه اول تا طبقه چهارم یعنی زمان امام باقر و امام صادق (ع) قرار دارد و مانند حماد بن طبقه عیسی و حماد بن عثمان که هم در پنجم اند یعنی اصحاب امام صادق (ع) و موسی بن جعفر(ع) و هم در طبقه ششم یعنی اصحاب امام رضا (ع) به هر حال هر طرقه ای صغار و کبار دارد روی این حساب فرموده اند از زمان پیامبر اکرم (ص) که حساب کنیم تا زمان شیخ طوسی دوازده طبقه می شود و از زمان شیخ طوسی تا شهید ثانی که در رأس طبقه بیست و چهارم قرار دارد دوازده طبقه فاصله است و مرحوم شیخ طوسی و سید مرتضی در طبقه دوازدهم هستند و پس از شهید ثانی تا زمان آيت الله العظمی بروجردی دوازده طبقه قرار دارد بنابراین ایشان در رأس طبقه سی و ششم هستند و آیت الله گلپایگانی (ره) و حضرت امام خمینی (ره) از کبار طبقه سی و هفتم می باشند.

نگاه آیت الله بروجردی به شرایع چه بود؟

اهمیت کتاب شرایع در فقه

مرحوم آیت الله بروجردی (ره) می فرمودند کتاب شرایع محقق اول قرآن فقه است که اصول متلقاة (دریافت شده از معصومین (ع) را که فرموده اند: «علينا القاء الاصول و عليكم أن تفرّعوا را در آن مورد توجه قرار داده .است. محقق در هر مسئله فرعی فقهی ابتدا اصول متلقات از معصومین (ع) را که متن روایات است می آورد آنگاه به فروع و مطالب دیگر می پردازد که این شیوه نوشتن در زمان شهیدین بهم ریخت و مسائل اصلی و فرعی با هم مخلوط شد.

به نظر جنابعالی آیت الله بروجردی تنقیح مناط را چگونه تبیین می کردند؟

الغاء خصوصیت و فرق آن با قیاس آیت الله بروجردی (ره) در درسشان الغاء خصوصیت را زیاد مطرح می کنند و به آن استناد می نمایند. از مرحوم آیت الله حجت نقل است که می فرمودند: الغاء خصوصیت همان «قیاس» است که اسمش را عوض کرده اند. فرق قياس و الغاء خصوصیت این است که قیاس فقهی این است که شخص یک قاعده کلی از مسئله جزیی استنتاج میکند و موارد مختلف را در این قاعده کلی وارد می کند که قیاس باطل در فقه همین است که همان تمثیل منطقی است که از یک مورد جزیی حکم را به مشابهات آن سرایت دهیم بخلاف قیاس منطقی که پی بردن از کلی به موارد جزیی است.

اما الغاء خصوصیت و یا تنقیح مناط قطعی نه ظنی این است که شخص از همان اول می گوید این یک حکم کلی

است روی این مسئله رفته و خصوصیت مورد در آن دخالت ندارد مثلا روایت می :گوید: رجل شك بين الثلاث و الاربع يبنى على الاكثر، که گفته می شود اینجا رجل و مرد بودن در حکم دخالت ندارد و حکم زن و مرد یکی است که هر دو بعد از استقرار ،شک بنا را بر اکثر می گذارند در نماز چهار رکعتی که البته تنقیح مناط و بدست آوردن ملاک حکم اگر ظنی باشد به قیاس باطل نزدیکتر است از الغاء خصوصیت در جایی که می دانیم فلان قید و یا مورد در حکم خصوصیت ندارد. مرحوم آیت الله بروجردی می فرمایند: و ليس مفهوم الموافقة الا عبادة عن الغاء الخصوصية و الحكم بعدم دخالتها»، مفهوم موافقت همان الغاء خصوصیت است و حکم به این که خصوصیت مذکوره، در حکم دخالت ندارد چه مفهوم موافق دارای اولویت باشد مثل ولاتقل لهما اف که خداوند می فرماید به پدر و مادراف

یعنی کمترین کلمه ای که باعث آزار و اذیت بشود به آنها نگویید که به طریق اولی از راه مفهوم موافقت فهمیده می شود «اف» خصوصیت ندارد بلکه ملاک در حرمت و نهی ایذاء و آزار پدر و مادر است که وقتی از اف که کمترین مرتبه است نهی شده است به طریق اولی از مراتب بالاتر مثل ضرب و شتم نیز نهی می شود و ممکن است در کلامی که از آن الغاء خصوصیت می شود و از راه مفهوم موافق حکم را تعمیم می دهیم اولویتی در کار نباشد مثل این که سائل از امام (ع) می پرسد مردی بین سه و چهار شک می کند امام (ع) جواب می دهند: «یبنی علی الاکثر که این مختص مرد نیست و به الغاء خصوصیت شامل زن هم می شود بنابراین مفهوم موافقت منحصر در این نیست که فرع اولی از اصل باشد بلکه ممکن است مساوی باشند هر چند بعض کلمات قدما موهم این معنی است چون تفصیل می دهند در حجیت مفهوم بین جایی که مفهوم موافق اولی از منطوق باشد و آنرا حجت قرار می دهند بخلاف موردی که اولویت نباشد.

روش تدریس و اهتمام آیت الله بروجردی به کتب قدما چطور بود؟

روش تدریس آیت الله بروجردی

روش تدریس آیت الله بروجردی (ره) این بوده که مطلب را خیلی این طرف و آنطرف می انداختند تا برای طلبه ملکه

شود و در ذهن او جا بگیرد نقل است روش تدریس مرحوم آخوند خراسانی (ره) هم به همین شکل بوده است در اول هفته یک بحث را مطرح می کرده اند و تا آخر هفته آن را مورد بررسی قرار می داده اند.

حضرت امام خمینی (ره) می فرموده اند آیت الله بروجردی بیست سال دیر آمدند به حوزه روش ایشان در تدریس به گونه ای است که طلبه ها بدون این که خودشان متوجه بشوند مجتهد می شوند.

آیت الله بروجردی (ره) بارها می فرموده اند سخن بزرگان مانع از آن نشود که انسان فهم خودش را کنار بگذارد و از روی تعبد بدون فکر و تأمل نظر آنان را بپذیرد.

اهتمام آیت الله بروجردی به کتب اربعه

آیت الله بروجردی (ره) در فتاوی خود به غیر از کتب اربعه استناد نمی کردند و سایر کتابهای روایی را به عنوان مؤید

استناد می کردند، سر آن این بود که می فرمودند کتب اربعه در طول سالها در دسترس بوده و خوانده می شده است

ولی دیگر کتابها متداول نبوده و ممکن است در آنها تحریف صورت گرفته باشد و روایاتی را در آنها وارد کرده باشند هرچند با آمدن صنعت چاپ احتمال تحریف کتابها کمتر شده است به نظر شما نظر آیت الله بروجردی درباره اصول متلقات چه بود؟

تکیه آیت الله بروجردی (ره) بر اصول متلقات از معصومین (ع)

آیت الله بروجردی (ره) می فرمایند اگر روایتی از معصومین به دست ما رسیده تا خاطر جمع نشویم، نمی شود به همه جزئیاتِ مضامین آن تا گاو و ماهی فتوا داد بله اگر چند روایت در مورد مسئله ای باشد اجمالا می فهمیم که چنین مسئله ای از معصوم صادر شده است ایشان روی همین دخل و تصرفاتی که در روایات شده است روی اصول متلقات از ائمه (ع) خیلی تأکید داشتند.

آیت الله بروجردی (ره) بر این عقیده اند که اگر طلبه ای بخواهد در مسائل این تحریف و کم و زیاد کردنها در خیلی جاها وجود دارد مثلا در نسخه قدیمی فتوحات مکیه ابن عربی راجع به امام زمان (عج) مطلبی آمده که در چاپهای اخیر درباره حضرت مطلبی نیامده است و آنرا اهل سنت حذف کرده اند. .۴ اصول متلقات از معصومین(ع) اصول و قواعدی هستند که نزد علمای صدر اول مشهور بوده و چون نزد علمای صدر اول مشهور بوده فقهاء تلقی به قبول کرده اند تا آنجا که برخی علماء آنرا از اجماع قوی تر می دانستند و البته این اصول برگرفته از روایات است.

صاحب نظر شود نمی تواند از کتب متقدمین از فقهای صرف نظر کند کتابهایی که اصول متلقات از معصومین (ع) در آنها آمده است و در یک مجلد به نام جوامع الفقهية به چاپ رسیده است قریب ده پانزده کتاب است مثل مقنع صدوق نهایه شیخ طوسی، غنیه ابن زهره مراسم سلار وسیله ابن زهره این کتابها مثل کتاب روایت است که بنای صاحبانش بر این بوده که عین متن روایت از معصوم را به عنوان فتوی در کتابشان ذکر می کردند و بزرگان هم بیشتر آنها را محور فتوای خود قرار می دهند ،آیت الله بروجردی (ره) اگر در كتب قدما چیزی مشهور بود مخالفت با آن را جایز نمی دانستند ولی در مسائل تفریعی و اجتهادی چه بسا اجماعش را هم حجت نمی دانستند.

ایشان می فرمودند: تا زمان محقق اول صاحب شرایع در مسائل فقهی فقهاء بر اساس متن روایات و قواعد کلی فقهی فتوا می دادند ولی فقهای بعد از ایشان نظرات و برداشتهای اجتهادی خودشان را از اصول متلقاة عن المعصومین (ع) نقل کرده اند.

حجیت شهرت قدما

آیت الله بروجردی (ره) شهرت فتوایی قدما را حجت می دانسته اند ولی این مسئله موارد نقضی هم دارد مثلا منزوحات بئر را همه فقهای گذشته مطرح کرده بودند و آن را مسلم میدانستند ولی مرحوم محقق صاح شرایع و فقهای پس از او آن را نپذیرفتند و یا این که مشهور قدمای فقهاء اهل کتاب را نجس می دانستند ولی خیلی از متأخرین آنها را پاک می دانند بنابر این می توانیم بگوییم جایی شهرت فتوایی قدما حجت است که یقین کنیم در آن مورد روایتی در دستشان بوده و به دست ما نرسیده است.

جناب استاد بفرمایید آیت الله بروجردی نظرشان درباره بنای عقلا چه بود؟

حكم عقل ریشه بنای عقلاء

مرحوم آیت الله بروجردی (ره) معتقدند سیره عقلا همان عقل خود انسان است چون ارتکاز عقلا برگشت به این می کند که عقل انسان کار آنها را تأیید میکند و در حقیقت این خود بنده نوعی هستم که کار دیگران را می پسندم و درست تشخیص می دهم و کار دیگران که بنای عقلا باشد با تأیید یا عدم ردع شارع برای من حجت است مثلا سیره عقلا بر این قائم شده که در امور خود به اهل خبره و کارشناس مراجعه می کنند و یا مثلا عمده دلیل بر حجیت ظواهر الفاظ و یا خبر واحد که اساس فقه بر این دو مبتنی است عبارت است از بنای عقلا و در واقع آنکه حکم می کند به حجیت ظواهر و یا خبر واحد ثقه، عقل ما است، به طوری که عقل ما در حکم به این حجیت نیاز به استمداد از سایر عقول ندارد و اگر هم ما استدلال به بناء عقلا می کنیم از این جهت نیست که بنای آنها را حد وسط برهان قرار دهیم برای اثبات حجیت بلکه مراد همان حکم عقلا است از آن جهت که عقلا هستند و برگشت این مطلب به این است که عقل حکم به حجيت بنای عقلا می کند حجیت ظواهر الفاظ مثلا حجت است و این از احکام ضروری عقل است که برگشت دارد به تحسین و تقبیح عقلی به نظر جنابعالی آیت الله بروجردی نگاهشان به قدیمین این) جنید و ابن عقیل (عمانی چگونه بود؟

ابن عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی آیت الله بروجردی (ره) در ارتباط ابن عقیل و ابن جنید می فرموده اند اینها در حوزه ها و مجامع علمی کمتر بوده اند و علمشان را سینه به سینه نگرفته اند در گوشه ای می نشسته اند و با مطالعه فتوا می داده اند و لذا به نظرات آنان چندان اعتنا نمی کردند.

جناب استاد ممکن است در پایان نظر آیت الله العظمي بروجردي (ره) را در مورد نقد و احتمال تحریف قرآن

بفرمائید؟

بنده این بحث را در نشست علمی پیش کنگره نکوداشت حضرت آیت الله العظمي بروجردي (ره) مطرح کردم و به این نتیجه رسیدیم که ایشان به هیچ عنوان این احتمال را نمي پذيرند و تفصیل آن در کتاب نهاية الاصول تقریرات دروس ایشان آمده است.

و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين