بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين وصلى الله على سيدنا محمد و آله الطيبين الطاهرين المعصومين و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين.

مرحوم آیت الله بروجردی از نوادر روزگار خودشان و از شخصیتهای کم نظیر و کم بدیل جامعه حوزوی شیعه میباشد

این مرجع بزرگ جهان تشیع و عالم اسلام علاوه بر درایت و تیزهوشی در مسائل سیاسی و اجتماعی در مباحث علمی و ابداع نظرات و نظرات صائب هم در فقه و هم در اصول در رجال و به طور کلی در علوم حوزوی زبان زد زمان خودشان بودند.

این شخصیت عالی مقام علاوه بر مزایای علمی از درایت سیاسی و اجتماعی و زمان شناسی خاصی برخوردار بودند لذا مسائل جهان اسلام را از نزدیک و با صبر و حوصله و تیزهوشی که مخصوص به خودشان بودند رصد می کردند در همین خصوص به مواردی اشاره میکنم.

۱. در مسئله تقریب مذاهب که یکی از ابتکارات و نوآوری های مرحوم بروجردی میباشد که در زمان ایشان الأزهر مصر رسما فقه و مذهب جعفری را به رسمیت شناختند و به عنوان یکی از مذاهب فقهی رسمی جهان اسلام مطرح کردند و کرسی تدریس برای آن قرار دادند.

۲. در مسائل سیاسی داخلی کشور چه در زمان رضاخان و پس از جنگ جهانی دوم و ورود متحدین و متفقین به ایران و پس از آن، مسائل را کاملا زیر نظر داشتند و ایشان در مسائلی که در زمان رضاخان و پس از آن اتفاق افتاده است ورود جدی دارند. در مسائل علمی سبک درس مرحوم بروجردی، بسیار حساب شده، دقیق و عمیق بوده است البته با آن مبانی و زیر بناهای فکری که ایشان دارند یعنی اگر کسی بخواهد ایده ها و دیدگاه های علمی آیت الله بروجردی را قضاوت کند، حتما زیرساختهای فرمایشات مرحوم بروجردی را باید نگاه کند و ببیند که این نظریه بر چه اساسی ریخته شده است. وقتی آنها برایش مسلم شد می بینید که نظریه مرحوم بروجردی هم در اصول متلقاتش هم در شهرت فتوایی که ایشان آن طور مطرح می - کنند بسیار عمیق است چون نظر ایشان این است که روایات اهل بيت عليهم السلام ناظر است. لذا اگر کسی بخواهد با توجه به جوانب مسئله مبانی مرحوم بروجردی را کار کند و باید هم کار شود نیاز به این دارد که جوانب مسئله را در نظر بگیرد و با آن دید وسیع و عمیقی که مرحوم آیت الله بروجردی داشتند، آن گاه مسئله به نظر می آید ملموس باشد و در فقه کارآمد بیشتر است. در رجال ،نیز اگر کسی مبنای رجالی ایشان را مد نظر قرار بدهد خیلی از روایات ما به میدان میآید. الآن که خیلی از روایات بر اساس این تفاوت نظر در مکتبهایی نجف و قم بوده است یا برخی از روشهایی که آقایان در بحث رجال اعمال میکنند با مقایسه آنها مشخص می شود که نتیجه بسیار زیادی بر اساس آن چه که مرحوم بروجردی مطرح کرده است یعنی میدان عمل برای خیلی از روایات و به قول برخی از آقایان بیش از پانصد یا پنج هزار حدیث حدود پانصد حدیث طبق مبنای مرحوم بروجردی احیا میشود و در فقه می توان به آن فتوا داد.

٤. در مسئله خدمات اجتماعی این شخصیت والا مقام علاوه بر آن چه را که در حوزه های علمیه فعالیت علمی و تدریس داشتند بناهای بسیار بزرگی را در شهرهای مختلف ایران مثل کرمانشاه قدیم و مدارس و حوزه هایی را که تاسیس کردند. این شخصیت جهانی بود و جهانی هم فکر می کرد. دلیلش این است که مسجد بزرگ هامبورگ را و مثل اینها در هندوستان و پاکستان و جاهای دیگر را بنا کردند و علما را به عنوان نماینده خودشان اعزام میکردند که به صورت حضوری در بین مردم باشند و برای تبلیغ هدایت و ارشاد مردم فعالیت نمایند. این حاکی از این است که این بزرگ مرد هم عمیق و هم دقیق بوده است و هم عصرشناس و جامعه شناس بودند.

5. در مسئله اهل بیت مرحوم آقای بروجردی با این تیزبینی و دقت نظری که در مسائل علمی داشتند در مسائل اجتماعی و جامعه شناسی و مردم شناسی هم دقت داشتند علاوه بر همه این ها، آن معنویت و آن قدس و تقوای این مرد والا مقام و مرجع کم نظیر جهان اسلام است آن قدر به اهل بیت احترام قائل بود و به حضرت معصومه سلام الله عليها احترام قائل بود که وقتی ملک فیصل از عربستان به ایران آمده بود میخواست با شاه دیدار کند همانجا که هنوز حرکت نکرده ،بودند سفیر عربستان و گروهی را فرستادند به محضر آیتالله بروجردی که ملک فیصل میخواهد با شما دیدار کند، ایشان نپذیرفتند هرچه اصرار کردند نپذیرفتند از طرف دولت ایران واسطه شدند و ایشان نپذیرفتند و مسئله تمام شد. از ایشان سوال کردند که این یک فرصت بود و شما از آن استفاده نکردید، ایشان فرمودند این فرصت نبود، به دلیل این که این آقا وهابی است و اگر به منزل قــم مـی - آمد فقـط بـه منـزل ما اکتفا می کرد و به حرم بی بی تشرف حاصل نمی کرد این وهن به بی بی بوده است، من برای این که احترام این بانوی بزرگوار را حفظ کنم و جایگاه و قداست این بانو حفظ شود و در بین مردم شایع نشود که فلانی آمد و به حرم تشرف نکرد برای این جهت حاضر نشدم که این مرد بیاید و با من ملاقات کند.

٦. در مسئله اخلاص عمل، این مرد کم نظیر و عاشق اهل بیت اخلاص در عمل هم داشتند. دلیلش این است که مرحوم آقای سید مصطفی صفائی خوانساری نقل میکرد در محضر آقای بروجردی نشسته بودیم صحبتی از مسئله ای شد. من یک جمله ای گفتم که الناقد بصير روایتی است یعنی پس از این که انسان از این جهان برود و در محضر قدس ربوبی قرار بگیرد آن کسانی که نقادند و آنها که بازرس و حسابگر اعمال ما هستند آن ناقد بصير است دیدم مرحوم آقای بروجردی گریه و ناله کرد و می فرمود الناقد بصير، الناقد بصیر، و لذاست این مسجد اعظم قم را اینهایی که در اواخر دیدند مرحوم آقای بروجردی خیلی گریه میکند که می فرمود من اگر با این وضع بخواهم بروم با دست خالی ... ، عرض کردند این همه تألیفات این همه درس و بحث و شاگردپروری و بنای مسجد و مدرسه و کمک به مستمندان و فقرا نموده اید. می دانید که مرحوم آقای بروجردی بعد از جنگ جهانی دوم یک باغ موروثی را در بروجرد داشتند بعد از این که متفقین وارد ایران شدند مردم دچار فقر زیادی شدند برای این که به مراجعین و آنهایی که به محضرشان برای کمک می آمدند آن باغ موروثی را فروخت و همه را به خدمت مردم گذاشت. این مرد بزرگ با همه اینها وقتی که از ایشان پرسیدند چرا گریه میکنید ایشان با آن همه اخلاص و صفا فرمود دستم خالیست و معلوم نیست برای رضا

خدا باشد.

یکی از مراجع فعلی در سالهای گذشته برای بنده نقل میکرد وقتی قرار شد که کلنگ مسجد اعظم را بزنند، مرحوم آقای بروجردی فرمود هر کسی که از او دو رکعت نماز صبح و غیره قضا نشده باشد کلنگ بزند. هیچ کس جلو نرفت خود ایشان رفت و فرمود من حتی دو رکعت نمازم هم قضا نشده است و کلنگ این مسجد با برکت را زد که امروز این مسجد مرکز درس بزرگان و علما و مراجع است و پس از خودشان به طور کلی استفاده میشود.

مرحوم آقای بروجردی در اصفهان که درس میخواندند از محضرشان بزرگانی استفاده کردند از جمله مرحوم آقا جمال گلپایگانی آن عارف بزرگ و از محضر مرحوم جهانگیرخان قشقایی آن مرد عجیب از شاگردانش آقا جمال گلپایگانی مرحوم رحیم ارباب است که مرحوم ارباب با آن کرامتهای زیادی که دارد حتی مرحوم مطهری در نوشته هایشان دارند و نقل کردند که ما به درس شان رفتیم در خصوص گربه ای که مرتب می آمد و میرفت سوال شد که چرا سر درس می آید؟ ایشان جواب ندادند و بعد از اصرار زیاد فرمودند این یکی از جنیان است از من اجازه خواسته است که در درس من حاضر شود و من هم اجازه دادم که ایشان بیاید. مرحوم آیت الله بروجردی، هم دوره با این بزرگان است و از استادان بزرگی مانند جهانگیرخان قشقایی استفاده کرده است. ایشان دو مرتبه به مشهد که مشرف شده است. یک بار قبل از این که مرجعیت شان در قم اوج بگیرد حدود هفت ماه در مشهد بودند و کارهایی را انجام میدادند و سفر دوم ایشان که سه ماه رجب و شعبان و رمضان را در مشهد مقدس تشرف داشتند و در این سفر با یکی از عرفای بزرگ و شخصیت کم نظیر مثل شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی با ایشان مراوده داشتند و مباحثی بین این دو بزرگوار رد و بدل شده است و عجب این است که این مرد بزرگ آن قدر تأثیر داشت که شیخ حسنعلی نخودکی که با آن عظمت عرفانی و مقام والایش مقلد آقای بروجردی شد و از مقلدان پر و پا قرص آقای بروجردی هم شده

بود. با توجه به مناظره ها و روابطی که داشتند حاکی از این است که تهجدها و آن عبادتها و عاشقانه برخورد کردنش نسبت به اهل بیت و مخصوصا آقا امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف كه البته همه بزرگان نیز دارند اما به قول ما طلبه ها نسبی است یعنی آقایان دارای درجه و طبقه هستند و ایشان جزو کسانی است که این امتیازات را در طبقات عالی و ارزشمند دارند باعث این تاثیر عظیم در امثال شیخ حسنعلی نخودکی شده است. ایشان شاگردانی مثل آقای بهجت که خودش در محضر این بزرگ مرد تلمذ کردند دارند همچنین مرحوم آقای علی صافی که هم اهل سیر و سلوکند و هم فقیه به تمام معنی بودند همه از محضر این بزرگوار استفاده کردند طبیعی است که فاقد شيء معطى شیء نمیشود باید واجد باشد و زمانی که محصول را نگاه کنیم میبینیم که محصول بیشتر است معنایش این است که آن واجد توانمندتر و قدرتمندتر است. مرحوم آقای بروجردی از این جهت کم نظیر بوده است و نمیتوان گفت بی نظیر است اما انصاف قضیه این است که کم نظیر کم بدیل و یابی بدیل است این مرد بزرگوار با این عظمت علمی جهان تشیع را برای مدتی رهبری کردند.

مرحوم آقای شیخ علی صافی به طور کلی از مرحوم آقا جمال گلپایگانی و مرحوم بروجردی استفاده کردند و جزو مقربین آقای بروجردی بودند آقا جمال گلپایگانی از شاگردان مرحوم جهانگیرخان قشقایی و معاصر و هم دوره آقای بروجردی بود.

شکر الله مساعيه الجميله و اعلى الله مقامه الشريف. عاش سعيدا و مات سعيدا رضوان و غفران و برکات ذات باری تعالی بر روح این مرد بزرگ متجلی باشد. ان شاء الله

و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته.