دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی

جلسه یازدهم: چکیده مبسوط 1(extended abstract)

یازدهمین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 26 آبان 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.

دکتر طاهری در این جلسه در خصوص ساختار و چگونگی نگارش چکیده مبسوط مطالبی را بیان کردند و گفتند: همانطور که از اسم این نوع چکیده پیداست، معادل چکیده گسترده است. چیزی که در متون ما در خصوص این نوع چکیده متداول است، چکیده مبسوط است که معادل فارسی آن چکیده گسترده است. چکیده مبسوط، نوعی از چکیده است که ما به دلایل مختلف و براساس نیازی که وجود دارد، حجم آن را کمی بیشتر کرده‌ایم. به همین دلیل حجم این نوع چکیده بیشتر از بقیه انواع چکیده است. کاربرد این نوع چکیده بیشتر در چکیده پایان‌نامه‌ها و حتی گزارش طرحهای پژوهشی که توسط اعضای هیئت علمی یا دانشجویان صورت می‌گیرد و طرحهای پژوهشی مرتبط با صنعت یا طرحهایی که سازمانها به عنوان اولویت پژوهشی خود اعلام می‌کنند و یا طرحهای پژوهشی که در دوره پسادکترا دانشجویان انجام می‌دهند، است.

ما در تهیه چکیده مبسوط باید به هدف تهیه آن توجه داشته باشیم؛ یعنی چرا نیاز است که چنین چکیده‌هایی تهیه شود؟ این نوع چکیده برای گزارش طرحهای پژوهشی تهیه می‌شود و شبیه پایان‌نامه هستند؛ می‌دانیم برای پایان‌نامه‌ها و گزارش طرحهای پژوهشی با اینکه چکیده‌های راهنما در استانداردهای چکیده‌نویسی150-250 کلمه است، ولی می‌توانند افزایش پیدا کنند. مثلاً برطبق استاندارد Z : چکیده راهنما تا 300 کلمه و استانداردهای دیگر تا 400-500 کلمه هم مجاز دانسته‌اند، منتها به شرط اینکه در یک صفحه یا در یک پاراگراف باشد. معمولاً می‌دانید که تعداد واژگانی که در یک صفحه قرار می‌گیرند، حداکثر 300 واژه است، مگر اینکه حجم صفحه را افزایش دهند یا فونت را کوچکتر کنند و اجازه دهند که کلمات بیشتری در هر صفحه جای بگیرد. ولی به صورت معمول در هر صفحه با فونت 12 بیشتر از 300 کلمه نمی‌توانیم بگنجانیم. در چکیده مبسوط می‌خواهیم توضیح کاملتری از محتوای پژوهش انجام شود تا کاملاً کاربر را بی نیاز کند از خواندن متن و به نوعی اطلاعات کاملی را در اختیار کاربر قرار دهد. می‌دانیم که حجم پایان‌نامه، رساله یا طرح پژوهشی بالاست. شما برای مقاله پژوهشی که بر فرض به صورت نرمال 25 صفحه است، می‌توانید 150 تا 250 واژه به عنوان چکیده بیاورید، ولی برای طرح پژوهشی یا پایان‌نامه که ممکن است حجم واژه‌های آن به چند ده هزار واژه برسد، قطعاً باید دست ما بازتر باشد و مقداری حجم چکیده را بیشتر کنیم. در چکیده‌های مبسوط یا گسترده یا (extended abstract) بیشتر مبنای ارزیابی و داوری ملاک قرار می‌گیرد. یعنی دلیل و اولین و مهمترین کارکرد این نوع چکیده، بحث قضاوت، داوری و ارزیابی طرح است. یعنی معمولاً در موقعیتهایی مثل همایشها که از روی چکیده تصمیم می‌گیرند؛ از این نوع چکیده استفاده می‌شود. در برخی همایشها مثل همایش ایفلا حرفهای جدیدی زده می‌شود، اما در برخی از همایشها حساسیتهای خاصی دارند و باید کل مقاله مطالعه شود و از روی کل مقاله تصمیم‌گیری شود، چون بعداً آن مقاله ممکن است در مجلاتی به سفارش آن همایش منتشر شود. بنابراین در این مواقع شاید چکیده مطرح نباشد، ولی در همایشهایی به شکل و رویکرد اول معمولاً چکیده مبسوط می‌خواهند و بر اساس آن تصمیم می‌گیرند. همچنین یک سری از جوائز بین‌المللی که به پژوهشها تعلق می‌گیرد، براساس چکیده‌هاست، در اینجا مقاله را نمی‌خوانند؛ چرا که مقاله ممکن است جنبه های خاصی از یک کار پژوهشی را که در قالب پایان‌نامه یا رساله یا طرح پژوهشی منتشر شده است را ارائه دهد، می‌خواهند که از آن کار پژوهشی چکیده مبسوط تهیه کنید که هدف آن هم داوری و ارزیابی است. گاهی اوقات برای نمایه کردن مجلات در سایتیشن ایندکسها یا سایتیشن ایندکس دیتابیسها یا در پایگاهها و نمایه‌های استنادی از چکیده مبسوط استفاده می‌شود؛ به این معنی که در این نوع پایگاهها برای نمایه‌سازی، اطلاعاتی را می‌خواهند که فراتر از چکیده راهنمای 150-250 کلمه ای یا چکیده تمام‌نمای 150-200 کلمه یا راهنمای 75-150 کلمه است؛ یعنی لازم است اطلاعاتی علاوه بر گزارش فرایند پژوهش بیان شود. مثل نام پدیدآورندگان، منابع و ... . این دلایل اصلی برای نوشتن چکیده مبسوط یا گسترده است. یا ارزیابی است، یا داوری است. دلیل دیگری که از چکیده مبسوط استفاده می‌شود، انتشار چکیده‌های مقالات همایشها به عنوان یک رخداد علمی است؛ چرا که همایشهایی که به دلایل مختلف نمی‌خواهند تمام متن مقاله را منتشر کنند، شاید فرصت انتشار تمام متن مقالات را ندارند، مثلاً قصد دارند که در روز همایش مجموعه چکیده‌های همه مقالات همایش منتشر شود. یعنی در روز همایش مجموعه چکیده‌ها منتشر می‌شود و شاید در روزهای آینده متن مقالات هم منتشر شود، گاهی انتشار مجموعه مقالات در اولویت برخی از همایشها نیست و فقط به انتشار چکیده بسنده می‌کنند که در اینجا طبیعی است که از شرکت‌کنندگان در همایش بخواهند چکیده‌ای را تهیه کنند که اطلاعات بیشتری نسبت به انواع دیگر چکیده ارائه می‌دهد. بنابراین کاربردها، همایشها و مجلات و جایزه ها و هیئت داوران اعلام می‌کنند که چکیده مبسوط تهیه شود که بتوان از آن استفاده کرد. در حال حاضر در ایران مجلاتی هستند که اعلام می‌کنند برای ایندکس شدن در اسکوپوس، مقاله به زبان فارسی مشکلی ایجاد نمی‌کند، حتی چکیده فارسی آن هم اگر به صورت تمام‌نما یا راهنما باشد، باز هم مشکلی پیش نمی‌آید؛ ولی چکیده انگلیسی مقاله باید حتما از نوع چکیده مبسوط باشد. یکی از روشهای خوب ایندکس شدن مجلات فارسی در اسکوپوس یا WOS همین روش است.

نکته: اگر در جایی نوع چکیده را اعلام نکردند، ولی برای جایزه و داوری بود، اگر چکیده مبسوط تهیه کنید، بهتر است؛ مگر اینکه مشخص کرده باشند که چه نوع چکیده‌ای بیاورید. ولی اگر مشخص نکرده باشند، شما از چکیده مبسوط استفاده کنید؛ چرا که کار شما بهتر دیده می‌شود و بهتر روی کار شما تصمیم می‌گیرند.

نکته:

اگر از شما چکیده مبسوط خواسته شد و حجم واژگان را مشخص کردند، یا براساس برنامه‌های واژه‌پردازی مثل ورد، تعداد واژگان را معین کردند یا باکسی تعیین کردند که تعداد معینی کاراکتر در آن جای می‌گیرد؛ شما سعی کنید که حداکثر را رعایت کنید، یعنی اگر گفتند حجم چکیده 500 کلمه است، تمام 500 کلمه را پر کنید و از تمام ظرفیت استفاده کنید، این کار بر قضاوت داوران بسیار تأثیرگذار است.

باید به این نکته اشاره کنیم که بنابر خط‌مشی مجله‌ای که مقاله در آن منتشر می‌شود، تعداد واژگان مجاز برای چکیده مبسوط متفاوت خواهد بود. معمولاً 500 کلمه است ولی تا 1000کلمه هم دیده شده است؛ یعنی با عنوان چکیده مبسوط آورده شده ولی 1000 کلمه بوده است. ولی معمولاً چیزی که در استانداردها برای حجم چکیده مبسوط هست، بین 400-500 کلمه است؛ یعنی حداکثر 500 کلمه است ولی ساختار آن با چکیده تمام‌نمایی که شما برای گزارش پایان‌نامه و رساله و طرح پژوهشی آماده می‌کنید، متفاوت است. این چکیده هم بخشهای مختلفی دارد که جزء ساختار چکیده مبسوط است. نکته قابل توجه اینکه برای رساله و پایان‌نامه، محتوای چکیده، فقط مربوط به خود چکیده است؛ یعنی فقط گزارش کار پژوهشی است که شامل، هدف، روش‌شناسی، یافته‌ها و بحث و نتیجه‌گیری است. اما در این نوع چکیده، بخشهای دیگری هم وجود دارد و همه این بخشها جزء چکیده به حساب می‌آیند.

نکته:

محتوای این چکیده تفاوتهایی دارد که حتماً در خصوص آن صحبت خواهیم کرد. مثلاً این نوع چکیده مقدمه دارد که برعکس انواع دیگر چکیده که بیان مقدمه برای آنها اشتباه است، این نوع از چکیده حتماً باید مقدمه داشته باشد. اما متن آن تقریباً شبیه دیگر چکیده‌هاست و شامل هدف، روش‌شناسی، یافته‌ها و بحث و نتیجه‌گیری است، منتها در بعضی مواقع مواردی است که در بین مباحث گفته می‌شود.

ساختار چکیده مبسوط یا گسترده(extended abstract)

1. عنوان؛ باید عنوان کامل مقاله در ابتدای چکیده مبسوط ذکر شود.
2. یک کد کنترلگر که اختیاری است؛ و معمولاً کد ثبت مقاله است، ولی کاراکتر های آن در چکیده محاسبه می‌شود. معمولاً وقتی مقاله را برای مجله ارسال می‌کنید، به آن یک کد تعلق می‌گیرد که کد شناسایی مقاله است. یک شناساگر منحصربه‌فرد است (unic identifier) که این مقاله با آن شناسه، قابل بررسی و شناسایی است.
3. پدیدآورندگان به ترتیب نقشی که دارند یا به ترتیب الفبایی؛ یعنی نام و نام خانوادگی نویسنده حتماً آنجا ثبت می‌شود. که این نکته خیلی مهم است. نام و نام خانوادگی نویسندگان، جزء تعداد واژگان چکیده مبسوط محاسبه می‌شود.
4. وابستگی سازمانی؛ شامل گروه آموزشی یا پژوهشی، نام دانشگاه، موسسه‌ای که پدیدآورنده به آن وابسته است، نام کشور (برای مجلات بین‌المللی یا جوایز بین‌المللی)، آدرس و ایمیل پدیدآورنده، تعیین contact author، معمولاً نویسنده اصلی را می‌خواهند، ولی گاهی مشخصات همه پدیدآورندگان را می‌خواهند.            

نکته: اگر مجله یا دبیرخانه همایش یا جایزه به شما ساختار ارائه نکند، شما باید بر طبق این ساختار بنویسید. ممکن است که یک template  به شما بدهند تا چکیده خود را داخل آن قرار دهید. گاهی اوقات برای چکیده مبسوط template  می‌دهند که خالی است و شما باید آن را بر طبق آنچه خواسته شده، پر کنید.       

نکته: همانطور که گفتیم، در استانداردها برای چکیده مبسوط حداکثر 500 واژه شامل این ساختار استفاده می‌شود و در بعضی موارد تا 1000 کلمه هم می‌شود، منتها این 1000 واژه واقعاً به معنای چکیده مبسوط نیست، گاهی اوقات اگر جایی که فراخوان می‌دهد درست و علمی کار کند، معمولاً به آن خلاصه یا summery  می‌گویند، گاهی اوقات extended summery نیز گفته می‌شود. البته باید گفت که چکیده (abstract)، خود نوعی خلاصه (summery) دارای ساختار و نظام‌مند است. ما به هر خلاصه‌ای summery می‌گوییم، ولی وقتی که ساختار می‌پذیرد، به آن abstract می‌گویند. گاهی اوقات به همین چکیده، summery می‌گویند و چون حجم آن بالاست، به آن summery هزار واژه‌ای یا extended summery می‌گویند.

5. مقدمه؛ چکیده‌های مبسوط معمولاً مقدمه دارند و این مقدمه مهم است؛ چرا که سه رکن پژوهش در آن بیان می‌شود. همان مطالب مقدماتی برای بیان بگ‌گراند پژوهش و حوزه موضوعی آن. منظور از مقدمه تعیین حوزه موضوعی پژوهش شما است. اصل قضاوت داوران روی مقدمه و متن اصلی است؛ لذا باید در مقدمه، بیان‌مسئله ذکر شود. ما در چکیده راهنما و ... بیان مسئله را نمی‌آوردیم، ولی در این نوع چکیده باید بیان‌مسئله گفته شود و problem پژوهش خیلی خوب بیان شود و خلأ موجود به خوبی مطرح و تبیین شود که به چه دلیل این پژوهش صورت گرفته است. این در داوری خیلی موثر است. مرور پیشینه های پژوهشی نیز در مقدمه بیان می‌شود؛ پس باید پیشینه‌های پژوهش را هم مرور کنیم.            

نکته: بهترین شیوه مرور پیشینه‌ها برای چکیده مبسوط مرور مبتنی بر بهترین شواهد یا best evidence review است. در کارگاههای تدوین مقالات مروری، روشهای مختلف مرور پیشینه را بیان کردیم. شما بیشتر با مرور نظام‌مند یا systematic review آشنایی دارید که جنبه آماری و دسته‌بندی پژوهشهای حوزه و مقایسه آماری بین آنهاست و بیشتر خلأ پژوهشی را نشان می‌دهد. Narrative review هم برای پژوهشهای کیفی استفاده می‌شود و حتی تا 40 هزار کلمه هم ممکن است حجم مقاله باشد. رویکرد دیگری دارد و بیشتر روی پیشینه‌هایی کار می‌کند که دارای نظریه بودند یا مدلی را ارائه کردند. در زمانی که وقت کافی وجود ندارد باید پژوهشهای پیشین را انتخاب کنیم؛ انتخاب از بین پژوهشهای برگزیده. مثلاً اگر 50 پیشینه پیدا کرده باشیم، از بین آنها سه چهار نمونه که بسیار با پژوهش ما مرتبط است را به صورت نظام‌مند انتخاب می‌کنیم و تمرکز خود را روی نتایج این پژوهشها می‌گذاریم؛ یعنی به نوعی می‌خواهیم کشف نتایج (result discovery) انجام دهیم. چرا که تصمیم‌گیرنده برای مقاله من، در هر زمینه‌ای، بهتر بتواند نتایجی که من در متن چکیده می‌آورم را با یکدیگر مقایسه کند.

بنابراین در چکیده مبسوط، ابتدا ما مقدمه‌ای داریم که شامل: حوزه موضوعی یا (background information )، بیان‌مسئله و مرور پیشینه‌های پژوهش است.

اگر به کارگاههای شیوه نگارش مقالات پژوهشی مراجعه کنید، در بخش مقدمه مقالات پژوهشی یا (research paper) اشاره شده است که بهترین و جدیدترین روش برای نوشتن بخش مقدمه مقالات پژوهشی همین ساختار است؛ یعنی یک مقدمه کوتاه از حوزه موضوعی(background information)، بیان‌مسئله(problem statement) و مرور پیشنیه‌های پژوهش (litterateur review).

در حقیقت در حال حاضر مقالات پژوهشی جدید معمولاً  بخش مجزایی به عنوان مرور پیشینه (litterateur review) ندارند و این مسئله پذیرفته شده است، مجلات نیز به این مسئله اشکال نمی‌گیرند.

6. متن اصلی؛ بخش بعدی در چکیده مبسوط متن اصلی است. ساختار متن اصلی این چکیده نیز شبیه چکیده راهنما و چکیده تمام‌نماست، بسته به نوع مطالعه شما؛ اگر بروندادی که تهیه کرده‌اید پژوهشی است، چکیده راهنما استفاده می‌شود، با این تفاوت که هدف را نمی‌آوریم، چون به نوعی در مطالب مقدماتی مشخص شده است. بنابراین دوباره هدف را بیان نمی‌کنیم. اگرچه اگر هم بیان شود، مشکلی ایجاد نمی‌شود و اشکال گرفته نمی‌شود، ولی معمولاً نمی‌آوریم. پس متن اصلی شامل روش‌شناسی که مباحث جامعه پژوهش و روش پژوهش و روش گردآوری و ... را بیان می‌کند و بعد یافته‌ها می‌آید و بعد از آن بحث و نتیجه‌گیری. پس اصل چکیده که قضاوت نهایی مبتنی بر آن خواهد بود، متن اصلی چکیده است.

نکته:

این نکته مهمی است که بدانیم چکیده مبسوط فقط برای پژوهشها نیست، ممکن است برای یک مرور (review report) هم از چکیده مبسوط استفاده کنیم.

7. منابع؛ بخش بعدی منابع است که باید براساس استایلی که گفته می‌شود تهیه کنید. البته همه منابع را نمی‌توانید در چکیده مبسوط ذکر کنید، بلکه فقط منابعی که مهمتر هستند.

این از ساختار چکیده مبسوط یا extended abstract که بیان شد. در جلسات بعدی نمونه‌هایی از چکیده مبسوط را با هم می‌بینیم و بررسی می‌کنیم.

تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدا موحدی محب