دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی
جلسه هفتم: چکیده راهنما(2)
هفتمین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 24 شهریور ماه 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.
در ابتدای این جلسه دکتر طاهری، مدرس کارگاه، به مرور مباحث جلسه گذشته پرداختند و افزودند: در خصوص چکیده‌های راهنما صحبت کردیم و یادآوری کردیم که برای طیف گسترده‌ای از انواع مقالات، چکیده راهنما تهیه می‌کنیم. اگرچه بهترین و کاملترین چکیده، نوع تمام‌نماست، اما این نوع چکیده، ویژه گزارشهای پژوهشی هست، مثل پایان‌نامه و رساله و مقاله و ... . اما چکیده راهنما برای این است که خواننده ضرورت مطالعه متن را متوجه شود و قرار نیست که از خواندن متن بی نیاز شود.ما در این چکیده، فقط می‌خواهیم بگوییم که این متن، درباره چه چیزی صحبت می‌کند و اگر کسی علاقمند بود، بتواند آن را مطالعه کند. از لحاظ ساختاری، معمولاً چکیده راهنما به این شکل است که در آن درباره دامنه موضوعی صحبت می‌شود و بیان می‌کند که این مقاله در چه حوزه‌ای هست و می‌توان با جملاتی مثل: «مقاله حاضر به مقوله فلان و فلان و ... پرداخته است» بگوییم.
نکتخه:
در این نوع چکیده می‌توانیم از افعال آینده هم استفاده کنیم. در چکیده تمام‌نما چون پژوهش تمام شده و ما گزارش می‌کنیم، تأکید این است که حتماً افعال به زمان گذشته باشد. اما چکیده راهنما چون قصد دارد که ضرورت خواندن متن را بیان کند و این توضیح را می‌دهد که متن می‌خواهد به این موضوعات بپردازد، بنابراین می توان از افعال آینده هم استفاده کرد.
نکته:
ولی در چکیده راهنما هم بهتر است که از افعال زمان گذشته استفاده کنید. مهمتر اینکه چکیده راهنما حتماً باید با این جملات شروع شود: مثلاً «در مقاله حاضر به مقوله فلان پرداخته شده است.» یا «مقاله حاضر فلان مطلب را مورد بحث و بررسی قرار می دهد» یا «فلان مبحث مورد تحلیل قرار می دهد.»
برخی تصورشان بر این است که باید در مورد موضوع توضیح دهیم، اما اینطور نیست. حتماً دقت کنید که ما باید در چکیده راهنما دقیقاً بگوییم که چه کاری انجام داده‌ایم و متن، چه محتوایی دارد؛ یعنی چکیده، باید راهنمای متن مقاله باشد و درباره متن مقاله توضیح بدهد. گاهی اوقات به اشتباه این نوع چکیده‌ها شبیه به مقدمه می‌شوند.
نکته:
نکته‌ای که باید عرض کنم و تأکید می‌کنم این است که حتماً باید مشخص شود که درباره یک مقاله بخصوص صحبت می‌شود. یعنی چکیده‌ای که تهیه کرده‌ایم درباره مقاله خاصی است و مشخص باشد که درباره آن مقاله صحبت می کنیم.
دامنه موضوعی یا scope یعنی اینکه مقاله به چه چیزی پرداخته است، نه درمورد اینکه موضوع چیست. این، دو بحث متفاوت هستند. زمانی مثلاً ما می‌گوییم: «وب معنایی که به تعبیر مخترع آن وب داده هم محسوب می شود ...» درست است که به موضوع وب معنایی می‌پردازد و مقاله هم درباره وب معنایی باشد، ولی نباید به صورت کلی صحبت کنیم و باید بگوییم که این مقاله روی چه موضوعی کار می‌کند. در حقیقت دامنه موضوعی اثری که برای آن چکیده تهیه می‌کنیم مدنظر ماست.
نکته:
قرار نیست ما در چکیده راهنما دقیقاً بگوییم که چه گفته‌ایم، در این نوع چکیده قصد نداریم حرف نهایی پژوهش را بگوییم، اینکه به چه نتیجه‌ای رسیدیم یا چه بحثی کردیم، بلکه فقط می‌خواهیم بگوییم در این اثر درمورد چه چیزهایی صحبت شده و این مقاله چه می‌گوید و توصیه کنیم که متن کامل مقاله را بخوانید. در بخش دوم چکیده راهنما، منطق و استدلالی که مورد استفاده قرار گرفته، شیوه تحلیل به چه شکل بوده و رویکردی که مقاله به توضیح آن مطلب داشته، مشخص می شود. در این بخش تقریباً نوع مقاله مشخص می شود. فرض کنید مقاله ما مروری، تحلیلی یا توصیفی باشد. در این بخش چون منطق مقاله را بیان می‌کنیم، بنابراین نوع مقاله مشخص و بیان می‌شود. مثلاً در مقاله تحلیلی می‌گوییم: «فلان موضوعات مورد تحلیل قرار گرفتند...» یا در مقالات مفهومی که نوع بسیار خوبی از مقالات هستند، بیان می شود که به بررسی یک مفهوم پرداخته شده است.
پس از آن قسمت نتیجه‌گیری چکیده است، نتیجه‌گیری به این معنا نیست که در متن چه چیزی را توضیح داده‌ایم، چون در برخی از انواع مقالات نتیجه‌گیری خاصی وجود ندارد و فقط بحث است، بنابراین نتیجه‌گیری آن به شکل مقالات پژوهشی نیست که یافته خاصی بدست آورده باشیم. ولی در اینجا اشاره می‌کنیم که ما به چه شکل به موضوع پرداخته ایم و به چه مواردی رسیدیم. در اینجا نتیجه‌گیری هم، حالت راهنما دارد، من نمی‌خواهم حرف نهایی را بزنم، چون مقاله پژوهشی نیست، بلکه مقاله مفهومی است. چکیده راهنما فقط بیان می‌کند که در مقاله درباره چه موضوعی صحبت و بحث شده است. با مثالی شرح می دهیم که ملموس تر باشد: براساس فرایند نمایه سازی، نمایه ای که تهیه می شود، بر همین اساس است و رویکرد همین چکیده راهنما را دارد. نمایه نقش راهنما را دارد. در نمایه نمی‌خواهیم بیان کنیم که متن، دقیقاً چه گفته است، بلکه می‌خواهیم بگوییم در متن درباره چه موضوعی صحبت شده است و قصد نمایه، راهنمایی کاربر به متن اصلی است. اینکه در نمایه به اشتباه توضیح می آورند، صحیح نیست. نمایه، راهنمای یک منبع است و خواننده را از خواندن متن بی نیاز نمی‌کند. چکیده راهنما هم مانند نمایه است.
نکته:
در نمایه اگر توضیح مختصر آورده شود، اولاً باعث می‌شود که استثنائات بیان نشود. لذا حتماً باید به متن مراجعه نمود. مورد دوم اینکه واژه یا عبارت نمایه شده باید در متن (context) مربوطه بررسی شود و عبارات و توضیحات قبل و بعد آن خوانده شود.
این نکته بسیار مهمی ست که در چکیده راهنما و همچنین در نمایه نباید بگوییم که چه چیزی در متن بوده، فقط باید به متن اصلی راهنمایی کنیم، حتی در نتیجه‌گیری هم نباید نتیجه‌گیری از محتوای متن داشته باشیم. چون اولاً نوع مقاله، یافته خاصی ندارد و ثانیاً چکیده راهنما، چکیده‌ای است که می‌خواهد بیان کند که من چگونه به نتیجه رسیدم. بنابراین این نوع چکیده فقط بیان می‌کند که در متن درباره چه موضوعی صحبت شده است. اینکه چه چیزی گفته است، باید متن مطالعه شود، چون چکیده راهنما فقط ضرورت را نشان می‌دهد و توصیه می‌کند که خواننده متن را بخواند یا نه.
در ادامه به بررسی چند نمونه چکیده راهنما می‌پردازیم و در حین بررسی به نکاتی اشاره خواهیم کرد:
نکته:
در چکیده راهنما در بخش بیان هدف از کلماتی مثل ارزیابی، بررسی و ... نباید استفاده کرد، چون بررسی کردن، هدف ما نیست، بررسی، فرایند انجام کاری است، بلکه هدف ما تبیین یا شناسایی مسئله‌ای است.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدی موحدی محب