دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی
جلسه ششم: چکیده راهنما
ششمین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 3 شهریور ماه 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.
در ابتدای این جلسه دکتر طاهری، مدرس کارگاه، به مرور مباحث جلسه گذشته پرداختند و افزودند: در این جلسه درباره یکی دیگر از انواع چکیده‌ها صحبت خواهیم کرد و آن چکیده راهنماست. همانطور که از اسمش مشخص است، این چکیده با چکیده تمام‌نما متفاوت است. آنگونه که قبلاً هم اشاره شد، در چکیده تمام‌نما، قرار بر این است که ما خلاصه‌ای از محتوای برونداد علمی ارائه کنیم، تا ما را از خواندن متن آن برونداد علمی بی‌نیاز کند. اما ویژگی چکیده راهنما این است که ضرورت خواندن متن را به خواننده نشان می‌دهد ولی خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز نمی‌کند.
مهمترین تفاوت چکیده راهنما با چکیده تمام‌نما در همین است که خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز نمی‌کند، بلکه قرار است خواننده را راهنمایی کند که آیا مطالعه این متن ضرورت دارد یا خیر؟ بنابراین ویژگی چکیده تمام‌نما بی‌نیاز کردن است و ویژگی چکیده راهنما، بیان ضرورت است. اما به این شکل نیست که بتوان برای هر متنی هر نوع چکیده‌ای تنظیم کرد. بلکه بسته به نوع برونداد علمی، ما این چکیده‌ها را انتخاب می‌کنیم؛ درحقیقت ماهیت و نوع برونداد علمی، تعیین می‌کند که چکیده تمام‌نما تهیه کنیم یا چکیده راهنما یا انواع دیگر چکیده. مثلاً اگر برونداد علمی، ماهیت پژوهشی دارد، یعنی research report است و یا اگر برونداد علمی، یک پایان‌نامه یا تز است، و یا یک مقاله پژوهشی یا یک طرح یا پروژه پژوهشی است که گزارش داده شده، و شما قصد دارید برای آن چکیده تهیه کنید، در این موارد باید چکیده تمام‌نما تهیه کنید. بنابراین برای هر چیزی که ماهیت ریسرچ داشته باشد، باید چکیده تمام‌نما تهیه کنید. اما اگر مقاله تحلیلی، توصیفی، مروری یا ... باشد، ما از چکیده راهنما استفاده می‌کنیم.
نکته:
در مقاله فنی بستگی دارد که گزارش داشته باشد یا خیر. بر اساس آن از چکیده تمام‌نما یا راهنما استفاده می‌کنیم.
مشخصه استفاده از هر نوع چکیده چیست؟ به‌طور کلی اگر آن برونداد علمی نتیجه و یافته‌ای را بازنمون می‌کند، باید از چکیده تمام‌نما استفاده کنیم، اما اگر آن برونداد علمی فاقد یافته باشد، برای آن چکیده راهنما تهیه می کنیم. منظور از یافته، چیزی است که در فرایند پژوهش تولید شده باشد، ممکن است شما در مقاله مروری، نتیجه‌گیری هم کرده‌باشید، اما این ملاک نیست. در اینجا بحث این است، ریسرچی که انجام شده، آیا متدلوژی استانداری را به کار برده، یا در برابر یک مسئله‌ای انجام شده و یک سری یافته‌ها بدست آمده و ریسرچ ریپورت تهیه شده یا خیر؟ ملاک ما «یافته» است. اگر ریسرچ شما «یافته» داشت به سراغ تهیه چکیده تمام‌نما می‌روید. اگر یافته نداشتید، به سراغ تهیه چکیده راهنما می روید. با این توضیح برای یک مقاله تحلیلی، مفهومی، توصیفی و ... یک چکیده راهنما تهیه می‌کنیم. اما در مقاله فنی اگر دارای یافته باشد و منتهی به دستاوردهایی باشد، می‌توانیم از چکیده تمام‌نما استفاده کنیم. پس ملاک و شاخص این است که گزارش پژوهشی دارای «یافته» باشد. البته مقالاتی که گفته شد، ممکن است که چندبعدی باشند. مثلاً ممکن است مقاله‌ای پژوهشی باشد که بُعد فنی یا تکنیکال هم داشته باشد. مثلاً برای مقالات veiw point که خود، خواستگاه بسیاری از پژوهشها می‌شوند، چکیده راهنما تهیه می‌شود.
حجم چکیده و تعداد واژگانی که می‌تواند برای هر چکیده استفاده شود، در چکیده راهنما از 75 تا 150 واژه است. چون یافته‌هایی ندارد، خیلی هم محتوایی برای بیان چکیده وجود ندارد. بنابراین حداکثر تا 150 کلمه برای آن کافی است. ما فقط می‌خواهیم در این چکیده ضرورت را نشان دهیم و نمی‌خواهیم به صورت کامل بیان کنیم که در این برونداد علمی یا گزارش چه فرایندی انجام شده است. در چکیده تمام‌نما چون یافته وجود دارد و ما می‌خواستیم که خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز کنیم، طولانی‌تر می نوشتیم. ولی چون در چکیده راهنما «یافته» نداریم و فقط می خواهیم ضرورت خواندن را نشان دهیم، تا 150 واژه کافی است.
ساختار چکیده راهنما به این صورت است که: ابتدا دامنه موضوعی مقاله را بیان می‌کنیم، یعنی باید بگوییم که آن برونداد علمی ما به چه موضوعی می‌پردازد و چه حوزه موضوعی را بررسی و بیان می‌کند. سپس بیان می‌شود که از چه منطق و استدلالی برای بیان مطلب و پرداختن به این ماهیت استفاده شده است. در انتها هم یک نتیجه‌گیری دارد. همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم، همه بروندادهای علمی باید یک نتیجه داشته باشند و در انتها بیان شود، ولی در اینجا نتیجه‌گیری به معنای تحلیل و تفسیر یا استنباط و بسط داده‌های گردآوری شده در فرایند پژوهش نیست، بنابراین ما نمی‌خواهیم روی یافته‌ها بحث کنیم، نمی‌خواهم داده‌های گردآوری شده را تفسیر کنیم و استنباط کنیم، بلکه می‌خواهیم بگوییم در این مقاله با بررسی مفاهیم به چه نتیجه‌ای دست پیدا کردیم. این ساختار که شامل دامنه موضوعی، منطق و نتیجه‌گیری است، به نوعی به بیان بخشهای مختلف محتوا می‌پردازد، یعنی می‌خواهیم بگوییم که در این مقاله به چه چیزی پرداخته‌ایم و اگر مخاطب دقیق بخواهد باید متن کامل مقاله را مطالعه کند. چراکه ماهیت این چکیده اینگونه است که خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز نمی‌کند، بلکه در اصل در چکیده راهنما بیان می‌کنیم که محتوای ما به این مباحث اختصاص داده شده.
نکته:
در مقاله مفهومی هم از چکیده راهنما استفاده می‌شود، چون گزارش پژوهشی نیستند، فقط بحث در مورد یک مفهوم است و در انتها در نتیجه‌گیری بیان می‌کنیم که دامنه معنایی فلان مبحث چه بوده است.
در این بخش، چند نمونه از انواع مختلف ساختار چکیده‌های راهنما را بررسی و در حین آن به نکات مهم اشاره می‌کنیم:
نکته:
منظور ما از یافته پژوهش یعنی واقعاً مسئله‌ای وجود داشته است؛ بعد با روشهای خاصی روی آن کار شده و به یافته تبدیل شدند. از دیدگاه کلی، برای هر مقاله‌ای که در آن تحلیل وجود داشته باشد یا مثلاً در مقالاتی که رویکرد تحلیلی دارند یا هر مقاله ای که در آن تحلیل به کار رفته، یافته وجود دارد، ولی این تحلیل با آن تحلیل که در مقالات پژوهشی وجود دارد، متفاوت است.
در ساختارها یک بحث، روش‌شناسی مقالات پژوهشی است، بحث دیگر روش‌شناسی به صورت کلی است، چرا که هر برونداد علمی حتماً از روشی استفاده کرده است.
نکته:
در چکیده راهنما، منظور از روش‌شناسی، روشهای استاندارد پذیرفته شده در حوزه ریسرچ نیستند. اینجا منظور روشهایی است که منطقاً و استدلالاً استفاده شده است. منظور از روش‌شناسی، منطق و روش استدلالی است که به کار رفته.
گفته شد که در چکیده راهنما باید ذکر شود که نویسنده راجع به چه چیزی بحث می‌کند. همچنین شما به عنوان خواننده باید بدانید که این مقاله درباره به چه مسئله‌ای بحث می‌کند. در ادامه محتوای آن را هم نشان می‌دهد که آیا لازم است تا متن کامل مقاله را بخوانید؟
در بخش بعدی چکیده راهنما، یافته‌ها بیان می‌شود که این یافته‌ها، یافته‌های پژوهش نیست. در اینجا «یافته»، همان برداشت و نتیجه‌ای است که پژوهشگر از تحلیلی که انجام داده، می‌گیرد و در آخر نیز نتیجه‌گیری بیان می‌شود.
نکته:
چکیده‌های راهنما تنوع زیادی دارد، چون انواع مختلفی از بروندادهای علمی که باید برای آنها چکیده راهنما درست کنیم، زیاد و متنوع است. به همین دلیل شکلهای مختلفی از آن را می‌بینیم. فقط باید دقت کنیم که ماهیت خود را حفظ کرده باشد و دارای ساختار صحیح باشد. اینکه دقیقاً محتوا درباره چه چیزی صحبت می‌کند و ضرورت مطالعه را بیان کند.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدا موحدی محب