دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی
جلسه چهارم: چکیده تمام‌نما (3)
چهارمین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 20 مرداد ماه 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.
در ابتدای این جلسه دکتر طاهری، مدرس کارگاه، به مرور مباحث جلسه گذشته پرداختند و در ادامه به مطالب دیگر اشاره کردند و گفتند: در جلسه گذشته تا روش‌شناسی پیش رفتیم و توضیح دادیم که در روش‌شناسی مهمترین چیزی که باید ذکر شود، نخست روش اصلی پژوهش و دیگری جامعه پژوهش است. خوب است که در کنار آنها به صورت خلاصه به ابزار و روش گردآوری داده هم اشاره شود. به این نکته هم توجه داشته باشید که اگر ابزار گردآوری داده یا پرسشنامه نکته خاصی داشت، می‌توانید به آن نکته نیز اشاره کنید. مثلاً ابزار گردآوری، مصاحبه بوده با فلان رویکرد، یا ابزار گردآوری، سیاهه‌وارسی بوده و براساس استاندارد فلان تهیه شده است، این نشان می‌دهد که چک‌لیست شما مبتنی بر یک استاندارد خاص است. اگر مبنا واقعاً استاندارد باشد، مثلاً اگر لازم است که چیزی را براساس استانداردها بسنجید. برفرض، پژوهشی انجام می‌دهید و می‌خواهید بدانید که براساس استاندارد ایزو 214، چکیده‌هایی که برای مقالات پژوهشی در مجلات علمی منتشر شده چگونه است. در این صورت می‌توانید چک لیستی براساس استاندارد ایزو 214 فراهم کنید و براساس آن، چکیده‌ها را چک کنید. در چکیده می‌توانید به آن اشاره کنید. نکته بعدی در مورد روش اجرای پژوهش است. روش اجرای پژوهش مهمتر از ابزار گردآوری داده است و اگر روش اجرا هم نکته خاصی داشته باشد، می‌توانید در چکیده به آن اشاره کنید. همانطور که قبلاً هم گفتیم، هدف ما از چکیده‌های تمام‌نما این است که خواننده را از خواندن متن اصلی بی‌نیاز کند و به راحتی از مطالعه چکیده، به کار ما پی ببرد. بنابراین چون روش‌شناسی در هر پژوهشی اهمیت بسیار زیادی دارد و کیفیت پژوهش و اعتبار یافته‌ها را تعیین می‌کند، بنابراین اشاره به روش خاص انجام پژوهش مهم است. در نمونه مورد بررسی جامعه پژوهش نیز به صورت جزئیات در چکیده توضیح داده شد، و خصوصیات و ویژگی های هر دو گروه آزمون و گواه بیان شده است.
در رابطه با ابزارهای گردآوری داده می‌توان اشاره کرد که از ابزارهای استاندارد برای اعتبارسنجی پیشینه‌ها استفاده شده است. آیتم‌ها و موارد دیگر ذکر شده در روش‌شناسی نیازی نیست که در چکیده ذکر شود.
بعد از روش‌شناسی به سراغ یافته‌ها می‌رویم، گفتیم که در چکیده باید به یافته‌های پژوهش نیز اشاره کنیم، در چکیده یافته‌ها را از بخش یافته‌های پژوهش استخراج می‌کنیم و بخش آخر چکیده که نتیجه‌گیری است، از بخش نتیجه‌گیری پژوهش استخراج می‌شود. اما نتیجه‌گیری پژوهش شاید به بیش از دو صفحه برسد، اما برای استفاده در چکیده باید از برآیند آنها استفاده کنید و در یک الی دو سطر خلاصه نموده و در چکیده ذکر کنید.
بعضی مواقع در آخر چکیده، اگر پیشنهاد پژوهشی هم عنوان شود، خوب است. البته در حد یک پیشنهاد خیلی مهم یا خلاصه‌ای از پیشنهادهایی که در پژوهش ارائه شده، در چکیده عنوان شود. پیشنهادهای بیشتر در متن مقاله یا پژوهش به صورت مفصل بیان می‌شود. این برای مواقعی است که با تعداد واژگان چکیده مشکلی نداشته باشید، چون باید تعداد واژگان چکیده از یک استاندارد پیروی کند و از حدی بیشتر نباشد. این برای چکیده‌های پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها خوب است، اما برای چکیده مقالات که معمولاً کم می‌آوریم و تعداد واژگان از حد استاندارد بیشتر می‌شود و نمی‌توان پیشنهاد پژوهشی را در آن مطرح نمود.
نکته:
در چکیده‌های پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها که تا سقف 500 واژه هم می‌توانند باشند، اگر مشکلی نداشتید و تعداد واژگان، بیشتر از حد مجاز نشد، می‌توانید در یکی دو سطر، برآیندی از پیشنهادهای پژوهشی خود را مطرح کنید. بنابراین در چکیده تمام‌نمای مقالات پیشنهاد نمی‌شود که در انتها، پیشنهادهای پژوهشی ذکر شود.
نکته:
پیشنهادی که باید در چکیده بیان شود باید حتماً از نوع پیشنهاد پژوهشی باشد و از بیان پیشنهادهای اجرایی و کاربردی در چکیده صرف نظر کنید.
در انتها یادآور می‌شوم که در دوره جامع پژوهش در محیط وب گفتیم که یکی از منابع مفید و کارآمد برای یافتن موضوع پژوهش، بخش پایانی پایان‌نامه‌ها و رساله‌هاست و دیگری اگر مقالات پژوهشی به صورت استاندارد تهیه شده باشند، در انتهای نتیجه‌گیری مقالات پژوهشی؛ یعنی مقالاتی که کاملاً گزارشی از یک پژوهش هستند -نه دیگر انواع مقالات- به پیشنهادهای پژوهشی اشاره می‌کنند.
نکته:
ما اصطلاحی داریم تحت عنوان reviwe article که نوع خاصی از مقالات است به معنی مقالات مروری که پژوهشهای قبلاً کار شده را با روشهای مختلف بررسی می‌کنند.
در فارسی ما اصطلاحاتی داریم که در معنای درستشان به کار نمی روند. وقتی از مقالات پژوهشی یاد می‌کنیم منظور research paper است و وقتی از مقالات مروری یاد می‌کنیم، یعنی همه انواع دیگر مقالات که شامل مقالات فنی، تحلیلی، مفهومی و ... می‌شود. این، اشتباه متدوالی است که در مجلات فارسی در ایران وجود دارد. اینجا هم منظور ما از مقاله مروری همان مقاله مروری به معنای واقعی است، شما در انتهای مقالات مروری واقعی (review article) می‌توانید پیشنهادهای پژوهشی را ببینید و از آنجا موضوع پژوهش انتخاب کنید.
در ادامه با بررسی یک مقاله استاندارد به ایجاد چکیده می‌پردازیم و در حین کار، نکات مهم، یادآوری می‌شود:
اگر گزارش پژوهش درست و براساس استانداردها تهیه شود، استخراج چکیده کار آسانی خواهد بود، چون دقیقاً می‌دانیم که به چه بخشی باید مراجعه کنیم که در چکیده از آن استفاده کنیم. ساختار مقالات بسیار به مجلات بستگی دارد که از کاربران بخواهند تا ساختار مناسبی را رعایت کنند. اگر خودتان برای کار خودتان ساختار را رعایت کنید، هم چکیده و نمایه‌ای که ایجاد می‌کنید، کیفیت بالایی خواهد داشت و هم چیز ارزشمندی خواهد شد. اگر هم گزارش پژوهشی، استاندارد تهیه شده باشد، کار را برای شما که نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی می‌کنید، خیلی آسان می‌کند. ضمن اینکه اگر مجله گفته باشد که حتماً در مقدمه هدف را عنوان کنید، نویسنده متوجه می‌شود که باید در مقدمه هدف را بیان کند.
شما با بررسی چکیده‌ها متوجه این نکته مهم می‌شوید که چقدر چکیده‌ها غیراستاندارد تهیه شده است. بنابراین یکی از بهترین روشهای یادگیری، روش انتقادی است. در روش انتقادی شما دنبال اشکالات می‌گردید، این اشکالات باید مبتنی بر استاندارد و منطقی باشد. "لقمان را گفتند: ادب از که آموختی؟ گفت از بی ادبان. هر چه در نظرم از ایشان ناپسند آمد، پرهیز کردم..." یکی از راههای موفقیت در حوزه پژوهش داشتن دیدگاه انتقادی است.
نکته:
در هیچ استانداردی ذکر نشده که بیان مسئله در چکیده عنوان شود و اگر با چنین چیزی برخورد کردید، کاملاً اشتباه است.
برخورد به این اشتباهات و اشکالات باعث می‌شود که خود، دچار این اشتباه نشویم و این بهترین روش یادگیری است.
نکته:
اگر ما پایان‌نامه مربوط به این مقاله را باز کنیم، کارمان خیلی راحت‌تر می‌شود. چون پایان‌نامه، بخش جداگانه‌ای درباره هدف دارد. اما الان در این مقاله از دو جای مهم می‌توانیم هدف پژوهش را استخراج کنیم: یکی از عنوان پژوهش است. اگر عنوان درست تعیین و تدوین شده باشد، در پیدا کردن هدف خیلی می‌تواند کمک‌کننده باشد. چون عنوان، که در اصل، همان موضوع پژوهش را بیان می‌کند، با هدف تطابق دارد، با این تفاوت که ممکن است در عنوان از واژه‌هایی مثل بررسی و ... استفاده کرده باشیم که برای هدف این واژگان حذف می‌شود. هدف ما تبیین است. برخی رویکردها می‌گویند که اگر کاملاً هم تطابق واژگانی نداشته باشند، ولی باید همان مضمنون را برساند.
بنابراین بهترین و سریعترین راه دستیابی به هدف پژوهش، عنوان پژوهش است.
نکته:
پس از یادگیری چگونگی تهیه چکیده، به بررسی و نقد چندین چکیده می‌پردازیم و براساس آموخته‌های خود، اشکالات آنها را برطرف می‌کنیم و با دید انتقادی آنها را بررسی می‌کنیم. مهارت انتقادی خیلی خیلی مفید است. درحقیقت مهارت انتقادی یا خواندن انتقادی یا (critical reading) ششمین مهارت از مهارتهای هفتگانه موسسه معروف امریکایی درخوصوص مطالعه است. کتاب "روشهای مطالعه و یادگیری" آقای دکتر علی اکبر سیف کتاب بسیار عالی است. کتاب بسیار مفید و کاربردی است مخصوصاً فصل دوم آن، روشهای مطالعه را بیان کرده و بسیار کاربردی است. این مهارت انتقادی در نگارش هم تأثیر زیادی می‌گذارد، تمام ایرادات و اشکالات کارهای قبلی در ذهن می‌آید و سعی می‌شود که رعایت شود، بنابراین بسیار مفید خواهد بود.
نکته:
در چکیده براساس استاندارد ایزو 214 در شرایط خاصی می‌توان از استناد استفاده کرد که بعداً در جای خود توضیح می‌دهیم.
جایگاه دومی که می‌توان از آن برای یافتن هدف پژوهش استفاده کرد، در پایان نامه و رساله، بخش اهداف، و در مقاله، مقدمه آن مقاله است.
در جلسات آینده ادامه مباحث را دنبال خواهیم کرد.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدا موحدی محب