دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی

جلسه دوم: چکیده تمام‌نما1

دومین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 30 تیرماه 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.

در ابتدای این جلسه دکتر طاهری، مدرس کارگاه، به مرور مباحث جلسه گذشته پرداختند و در ادامه به مباحث دیگر اشاره کردند و گفتند:

همانطور که قبلاً هم گفته شد، چهار نوع چکیده وجود دارد که در بروندادهای علمی مثل پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، مقالات پژوهشی و ... بسیار پرکاربرد هستند و از آنها استفاده می‌شود.

با توجه به مطالب قبلی که بیان شد، چکیده، یک عصاره و فشرده از یک متن است. در حقیقت چکیده، خلاصه‌ای است که با شیوه خاصی تنظیم می‌شود. دارای محتوای خاص و استاندارد است. ما در خصوص چکیده‌نویسی استانداردهای مختلفی داریم، از جمله: ایزو 214 و استانداردهای دیگری که در کشورهای مختلف استفاده می‌شود. این نشان می‌دهد که تهیه چکیده کاملاً یک شیوه نظام مند و استاندارد است و بایدها و نبایدهایی دارد و ما باید طبق استاندارد، چکیده را آماده کنیم.

از بین این چهار چکیده، چکیده تمام نما و راهنما از تدوال بیشتری نسبت به دو مورد دیگر برخوردار هستند، لذا در ابتدا توضیح خواهیم داد. ما حدود20-30 نوع چکیده داریم که از جنبه‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند، از لحاظ پدیدآورنده یا از لحاظ محتوا و ... که بعداً عرض خواهم کرد.

اولین و متداولترین و مهمترین چکیده، چکیده تمام‌نما یا informative abstract ست. یک پژوهشگر در هر سطحی که باشد باید توانایی تولید این نوع چکیده را داشته باشد. چکیده تمام‌نما، چکیده‌ای است که شما برای گزارشهای پژوهشی یا research reports تهیه می‌کنند. ما پژوهشهایی را برای مقطع کارشناسی ارشد و یا دکترا یا طرح پژوهشی در قالبهای مختلف انجام می‌دهیم. این یک پژوهش است. یعنی یک کار مطالعاتی ساختارمند دارای استاندارد خاص. این پژوهشها وقتی انجام می‌شوند، در قالبی باید گزارش شوند و ما پژوهش خود را معرفی کنیم و بگوییم که به چه یافته‌هایی دست پیدا کرده‌ایم. آن چیزی که این پژوهش را ثبت می‌کند، گزارش پژوهشی یا research report می گویند که انواع آن پایان‌نامه ارشد، رساله دکترا، طرح پژوهشی یا مقاله پژوهشی است. اینها گزارش پژوهش هستند که ما از پژوهش خود تهیه می‌کنیم. این گزارش پژوهشی نیاز به چکیده تمام‌نما دارد؛ در واقع چکیده تمام‌نما یا informative abstract برای گزارشهای پژوهشی تهیه می‌شود.

ویژگی‌های چکیده تمام‌نما:

این نوع چکیده باید ارکان پژوهش را که در گزارش پژوهشی بازنمون شده و درباره آن صحبت شده، پوشش دهد. این چکیده باید به شکلی باشد که خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز کند. مهمترین ویژگی چکیده تمام‌نما این است؛ یعنی آنقدر جامع و کامل به اصل مطلب می‌پردازد که اگر کاربر آن را بخواند، دیگر نیازی به خواندن محتوا ندارد. یک چکیده واقعی که همه مباحث اصلی را بازنمون می‌کند. اگر خواننده به جزییات بیشتری از متن نیاز داشت می‌تواند متن را مطالعه کند ولی انتظار می‌رود که با خواندن چکیده تمام‌نما از خواندن متن بی‌نیاز شود. این چکیده دارای ساختار خاصی است؛

اول اینکه حتماً باید با هدف شروع شود. هر پژوهشی هدف خاصی دارد و با هدف خاصی انجام می‌شود. در این چکیده هدف اصلی پژوهش بیان می‌شود؛ یعنی اهداف فرعی بیان نمی‌شوند و فقط هدف اصلی منعکس می‌شود.

بعد از هدف، روش‌شناسی پژوهش بیان می‌شود. شامل روش پژوهش، جامعه پژوهش، ابزار گردآوری داده و روش گردآوری داده است و اگر نکته خاصی در مورد اجرا وجود داشته باشد، منعکس می‌کند که به مجموع آن روش‌شناسی گفته می‌شود. در کارگاههای قبلی گفتیم که روش‌شناسی پژوهش در تعیین اعتبار منابع تاثیر زیادی دارد. بنابراین حتماً باید روش‌شناسی گفته شود، که هم تایید صحت و سقم پژوهش است و هم به کاربر کمک می‌کند راجع به اینکه بفهمد این پژوهش از چه روشی انجام شده.

بعد از روش‌شناسی، یافته‌ها به صورت کلی گفته می‌شود که پژوهش به چه یافته‌هایی دست پیدا کرده است.

بعد از یافته‌ها نتیجه‌گیری؛ یعنی حرف نهایی پژوهش زده می‌شود. نتیجه نهایی که یک پژوهش دارد در قالب یک یا دو سطر بیان می‌شود.

در کل اگر چکیده تمام‌نما خوب تهیه شده باشد، شما می‌توانید برای پیشینه پژوهشهای خود از همین چکیده استفاده کنید و نیازی به متن کامل مقاله نیست. اگر به اصل مقاله‌ای دسترسی نداشتید، استفاده از چکیده تمام‌نما می‌تواند راه‌گشا باشد و شما را از متن بی‌نیاز کند. چکیده‌ها، چون جزءِ متادیتا یا فراداده به حساب می‌آیند، رایگان و همیشه در دسترس هستند. مثل اطلاعات کتابشناختی هستند؛ یعنی اگر شما به پایگاههای مختلف مراجعه کنید، چکیده‌ها به صورت رایگان در اختیار هست که اگر چکیده تمام‌نما باشد و خوب تدوین شده باشد، به راحتی می‌توانید از همان چکیده استفاده کنید. چرا که شما در ساختار مرور پیشینه‌های پژوهش هم، همین ساختار را رعایت می‌کنید. البته اگر از این چکیده برای پیشینه پژوهش خود استفاده می‌کنید، باید دقت کنید که کپی‌برداری نباشد. بلکه باید به صورت پارافریز بنویسید؛ یعنی برداشت خود را با زبان خودتان بنویسید تا بحث کپی‌رایت هم رعایت شود. این چکیده می‌تواند ساختارمند هم باشد؛ یعنی هر بخش با لیبل و دو نقطه مشخص شده باشد و این ساختار براساس ساختار چکیده طراحی شده، فقط با لیبل تفکیک کرده‌اند که کاربر به راحتی متوجه شود که هدف یا روش‌شناسی یا یافته‌های پژوهش چه بوده است.

نکته بعدی حجم چکیده است؛ خیلی مهم است که حجم چکیده‌ها رعایت شود؛ یعنی هر تعداد واژه نمی‌توانیم برای چکیده در نظر بگیریم. چکیده باید حتماً دارای یک تعداد واژه مشخص باشد. برای چکیده‌های تمام‌نما طبق استاندارد، از 150 تا 250 کلمه در نظر می‌گیرند؛ یعنی حداقل تعداد کلمات چکیده 150 کلمه و حداکثر کلمات 250 کلمه باید باشد. بخصوص برای مقالات. یعنی برای مقالات که چکیده تمام‌نما تهیه می‌کنید، حداکثر 250 واژه باید باشد. به راحتی هم قابل محاسبه است. اگر دقت کرده باشید برخی مجلات برای پذیرش مقاله فیلدهایی دارند و برای چکیده فیلد جداگانه‌ای در نظر گرفته می‌شود که البته ممکن است بعضی از مجلات استاندارد نباشند. این، بستگی به سیاست پایگاهی دارد که مجله در آن ارائه شده است. ولی معمولاً سعی می‌کنند که این استاندارد را رعایت کنند. برای پایان‌نامه و رساله امکان اینکه تا 500 واژه را در چکیده بکار ببرید وجود دارد. چون پایان‌نامه یا رساله یا طرح پژوهشی، پژوهش خیلی گسترده‌ای است، بنابراین چکیده آن می‌تواند تا 500 کلمه نیز باشد. ولی مقالات، چون حجم کمتری دارند، برای اینکه تناسب هم رعایت شود، 150-250 کلمه کافی است.

حتماً توصیه می‌شود که چکیده‌ها در یک پاراگراف گنجانده شوند. در حقیقت همه چکیده‌ها باید در یک پاراگراف باشند، ولی در پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها، اگر چکیده‌ها در بیش از یک پاراگراف باشد، اشکالی ندارد ولی توصیه می شود که سعی شود در یک پارا گراف باشد. چون کاملاً پیوسته است و خلاصه آن محتوا و گزارش است و بنابراین توصیه اکید هست که حتماً در یک پاراگراف ارائه شود.

در ادامه ضمن بررسی چند نمونه چکیده تمام‌نما، نکات کلیدی و مهم مطرح می‌شود:

نکته1:

یکی از نکاتی که باید به آن توجه داشته باشید این است که در مقالات پژوهشی از چکیده تمام‌نما استفاده می‌شود؛ یعنی اگر مقاله شما تحلیلی یا توصیفی یا مروری باشد، دیگر چکیده تمام‌نما تهیه نمی‌شود و برای این نوع مقالات چکیده راهنما تهیه می‌شود. بنابراین چکیده تمام‌نما را فقط برای گزارشهای پژوهشی تهیه می‌کنند و برای دیگر انواع مقاله یا نوشته‌ها، از چکیده راهنما استفاده می‌شود که در ادامه توضیح خواهیم داد.

مجلات اگر از شما چکیده ساختارمند بخواهند، با ایجاد فیلدهای جداگانه کمک می‌کنند که شخص چکیده‌اش را مناسبتر ارائه دهد. چون زمانی که به صورت پیوسته می‌آید، شاید خود نویسنده هم خیلی نتواند ساختار آن را به خوبی ارائه دهد.

نکته2:

در چکیده و بخصوص چکیده تمام‌نما فعلها همه باید در زمان گذشته باشد. یعنی فعلها را یا به زبان ماضی ساده یا به زبان ماضی نقلی بیاورید. به عنوام مثال: بود یا بوده است. چرا که پژوهش انجام شده و تمام شده است. برای کاری که در حال انجام است یا هنوز انجام نشده است که چکیده تهیه نمی‌کنیم، زمانی که پژوهش پایان می‌پذیرد و یافته‌ها به دست می‌آید و نتیجه مشخص می‌شود، درحقیقت پژوهش پایان یافته است. بنابراین حتماً باید افعال چکیده به زمان گذشته بیان شود. بهتر است که اگر افعال را به صورت ماضی ساده می‌آورید، همه افعال را به همان صورت بیاورید و اگر ماضی نقلی می‌آورید، همه افعال را به صورت ماضی نقلی بیاورید. سعی کنید که مراعات کنید ولی اگر سخت بود، مثلاً اگر نمی‌توانید هدف پژوهش را به صورت ماضی نقلی بیاورید، اشکالی ندارد و مهم این است که حتماً از افعال زمان گذشته استفاده کنید.

نکته3:

در قسمت نتیجه‌گیری چکیده تمام‌نما می‌توانید پیشنهادهای پژوهشی خود را بیاورید، ولی معمولاً متداول نیست و فقط نتیجه پژوهش بیان می‌شود و می‌توان به صورت کلی گفت، پیشنهاداتی ارائه شد. کاربر می‌تواند به متن مقاله مراجعه کند.

نکته4:

برخی از صاحبنظران عقیده دارند، بهتر است که در ابتدای هر نوع چکیده‌، توصیف مختصری از موضوع پژوهش داشته باشیم و بعد وارد هدف و ... شویم. استانداردها به این نظر اشکال وارد می‌کنند. چرا که نه‌تنها در چکیده تمام‌نما، بلکه در هیچ یک از انواع چکیده، اطلاعات توصیفی نمی‌آوریم. ما در چکیده، خلاصه‌ای از محتوا را می‌آوریم و بیان می‌کنیم که محتوا درباره چیست و در نهایت به چه محتوا یا معانی دست پیدا کرده است که در قالب نتیجه بیان می‌شود. این نظر، اختلافی است و بسیار در مورد آن بحث شده است. ولی از نظر استاندارد، آوردن مقدمه بخصوص در چکیده تمام‌نما نادرست است. در انتهای چکیده، باید تعدادی کلیدواژه آورده شود، بعضی از مجلات، تعداد را محدود می‌کنند. در استانداردها حداکثر بین 7 الی 10 کلیدواژه را کافی دانسته‌اند. این کلیدواژه‌ها شبیه اصطلاحات نمایه‌ای هستند و باعث بازیابی و جستجوی بهتر و آسانتر چکیده و بالطبع منبع می‌شوند.

نکته‌ای که باید به آن توجه کنید، این است که باید کلیدواژه‌ای که استخراج می‌کنید، در متن چکیده باشد. یعنی در اصل، کلیدواژه‌ها از متن چکیده استخراج می‌شوند نه از متن منبع اصلی. اینها کلیدواژه‌های چکیده هستند. اگر کلیدواژه‌ها از متن منبع اصلی استخراج شود، حکم ایندکس یا نمایه را دارد. در‌حقیقت اگر بخواهیم چکیده را مثلاً در قالب پنج یا هفت واژه یا اصطلاح بیاوریم، کلیدواژه استفاده می‌کنیم. منتها سعی کنید برای چکیده‌های تمام‌نما ماهیت پژوهش یا research  را بیاورید.

پایان جلسه دوم
در جلسات آتی به ادامه مباحث می پردازیم.

تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدا موحدی محب