دوره جامع نمایه سازی و چکیده نویسی

جلسه اول: مقدمه

اولین جلسه از «دوره جامع نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی» از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران که هر هفته به همت کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی و با تدریس دکتر سیدمهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌گردد، در روز پنجشنبه 23 تیرماه 1401 به صورت مجازی تشکیل شد.

در ابتدای این جلسه دکتر طاهری، مدرس کارگاه، مقدمه‌ای درباره اهمیت نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی عنوان کردند و گفتند: نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی علاوه بر اینکه مباحث دانشی عمیقی دارد، با بازیابی اطلاعات، مرتبط می‌شود. به عنوان مثال تمام جستجوهای شما در محیط‌های الکترونیکی، از لپ‌تاپ، کامپیوتر شخصی یا تلفن همراه گرفته تا جستجوهایی که در موتورهای کاوش یا پایگاههای اطلاعاتی مختلف انجام می‌شود، همگی مرتبط با نمایه‌سازی است؛ یعنی اگر شما نمایه‌سازی را ندانید و یا اگر تمام داده‌ها و محتوایی که در این پایگاهها و دیوایس‌ها وجود دارند، نمایه نشوند، قابل جستجو و بازیابی هم نخواهند بود. هرآنچه که شما می‌توانید جستجو و بازیابی کنید، مرتبط با نمایه‌سازی است؛ یعنی اگر نمایه‌ای نباشد، این اطلاعات برای شما قابل دسترس نیستند. یک قانون مطلق وجود دارد که هیچ داده‌ای به معنای عام، قابل دسترس نمی‌شود، مگر اینکه نمایه شده‌باشد. اگر نتایجی که ما در گوگل جستجو می‌کنیم در کمتر از یک ثانیه و در کسری از ثانیه برای ما بازیابی می‌شود، به این خاطر است که قبلاً ایندکس شده است و ما در اصل ایندکس را جستجو می‌کنیم. بنابراین، نمایه‌سازی بحث بسیار گسترده‌ای است و با همه چیز مرتبط است. در منابع فیزیکی و چاپی هم همین مسئله است که اگر نمایه‌سازی کنیم می‌توانیم راحت به محتوای منبع، دسترسی داشته باشیم، در غیر این صورت با مشکلاتی روبرو خواهیم شد.

مخاطبین این دروه سه گروه هستند:

یک گروه، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کتابداران

گروه دوم، برخی هم از رشته های دیگر هستند که با دو فرض می توانند این مباحث را بیاموزند، یکی اینکه خودشان برای مقاله خود تولید نمایه یا چکیده کنند، که این، یکی از چالشهای اساسی است.

گروه دیگر هم افرادی هستند که می‌خواهند برای آثار افراد دیگر نمایه تولید کنند.

بنابراین محتوای این جلسات باید طوری ارائه شود که برای هر سه گروه قابل استفاده، کاربردی و قابل درک باشد.

بهتر این است که ابتدا از چکیده‌نویسی آغاز کنیم، چون مبحث چکیده‌نویسی کاربردی است و گاهی مغفول واقع می‌شود. امیدواریم که در پایان این دوره، چند چکیده‌نویس و نمایه‌ساز قوی، فارغ‌التحصیل این دوره باشند.

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کنیم اینکه، بستر نمایه‌ها، بستر معناشناسی است. فرایند، یک فرایند معناشناختی است. چون با معنی و مفهوم سروکار دارد. آن معنا می‌تواند متن، فیلم، صوت یا هر بستر دیگری باشد، هیچ فرقی نمی‌کند. اینها فرمت ارائه هستند، انواع رسانه‌هایی هستند که محتوا روی آنها منتشر شده است. ولی شما برای تولید نمایه یا چکیده با محتوا سروکار دارید. در اینجا عوامل بسیاری تاثیرگذار هستند. عوامل بیرونی و درونی وجود دارند که هنگام چکیده‌نویسی و نمایه‌سازی روی شما تأثیر می‌گذارند و همین، باعث ایجاد بحث جالبی به نام انسجام در نمایه‌سازی یا چکیده‌نویسی (consistency) می‌شود. انسجام دو نوع است. (inter-indexer) و (intera-indexer).

در نوع اول گفته می‌شود که اگر یک مقاله واحد را به تعدادی چکیده‌نویس و نمایه‌ساز بدهیم، آیا تولیدات مشابه دارند؟ یعنی اگر مجله‌ای برای یک موضوع واحد، سه یا پنج نمایه‌ساز استخدام کند، از لحاظ تعداد و انتخاب نوع اصطلاحات با یکدیگر متفاوت خواهند بود. این مبحث اینتر ایندکسر است و خیلی چالش ایجاد می‌کند و عوامل بسیاری تاثیر دارند که نمایه‌های تولیدی به هم نزدیک باشند و بین آنها انسجام وجود داشته باشد. یکی از عوامل که در تولید نمایه و چکیده تأثیر می‌گذارد، آموزش است. افرادی که آموزش یکسانی دیده اند، (inter-indexer consistency) شان زیاد است. چون آموزش یکسانی دیده‌اند. البته در کار همین افراد که آموزش یکسان هم دیده‌اند، ممکن است عدم انسجام و یکدستی وجود داشته باشد یکی از اساتید برجسته در این حوزه، آقای لَنکِستِر در کتاب معروف نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی خود که سالها منبع و مرجع اروپا و امریکا بوده، در بحث (consistency) می‌گوید: یک مقاله را به سه دانشجوی ممتاز کلاسی که خودم تدریس کردم، دادم. ایندکس هر سه با یکدیگر متفاوت است.

نکته جالب دیگر، درباره (intera-indexer) است که اگر فردی منبعی را امروز نمایه‌سازی کند، هفته بعد هم دوباره نمایه کند، با یکدیگر متفاوت خواهد بود. اصطلاحات ممکن است فرق کند. یعنی عوامل فکری، روحی، یادگیری‌های جدید، صحبت با افراد و ... آنقدر تأثیرگذار است که ممکن است که روی نمایه تأثیر بگذارد. بنابراین خیلی مهم است که این نکات را خوب بیاموزیم و پیاده کنیم تا دچار عدم انسجام نشویم. این مطلب بسیار حائز اهمیت است که حتی یک فرد ممکن است در مقاطع مختلف، نمایه‌های مختلفی تولید کند. هرچه تخصص بیشتر باشد و قوانین و روشهای نمایه‌سازی را خوب یادگرفته باشید، انسجام در کار شما افزایش پیدا می‌کند.

این دوره کاملاً مبتنی بر استانداردهای جهانی خواهد بود و مباحث سلیقه‌ای نخواهد بود، برای اینکه صحیح و اصولی آموزش داده شود.

چکیده یا abstract چیست؟ چکیده یک نوع خلاصه یا summery است. یک فشرده یا عصاره‌ای از محتواست و در اختیار افرادی که قصد دارند از محتوا اطلاع پیدا کنند، می‌گذارند و از منابع مختلف، تولید و استخراج می‌شود. استخراج به این معنی نیست که از دل متن در می‌آوریم، نه... البته یک نوع چکیده به نام چکیده برهیخته (extracted abstract) وجود دارد که جملات را از متن استخراج می‌کنند و همان را به‌عنوان چکیده استفاده می‌کنیم. اما اصل چکیده این نیست و چکیده تلاش چکیده‌نویس است که خودش خلاصه‌ای را آماده می‌کند و می‌نویسد. چکیده برهیخته یا چکیده استخراج شده (extracted abstract) را بیشتر ماشین انجام می‌دهد. یعنی ماشین یک سری جملات را از متن جدا می‌کند و در کنار هم می‌گذارد و چکیده را تشکیل می‌دهد که به آن (extraction) می‌گویند.

همانطور که قبلاً هم گفتیم، چکیده یک خلاصه است. اما آیا هر خلاصه‌ای چکیده است؟ خیر. چکیده، یک خلاصه ساختارمند است( stractuer summery). چیزی که چکیده را از دیگر خلاصه‌ها جدا می‌کند، ساختار آن است که برای هر نوع منبع و محتوایی متفاوت است. پس می‌شود گفت: چکیده یک خلاصه ساختارمند یا یک محتوای فشرده ساختارمند است که کارکردهای مختلفی می‌تواند داشته باشد. می‌تواند خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز کند، یا شرح و توضیحی درباره متن بدهد و ... .

درباره ساختارها در ادامه توضیح خواهیم داد؛

چکیده، خود، یک خلاصه ساختارمند است، ولی اگر به خودِ چکیده ساختار بدهیم، یعنی هدف، روش، یافته و ... را مشخص کنیم، چکیده ساختارمند (stractuer abstract) می‌گوییم.

سوالی که پیش می‌آید این است که مگر چکیده‌ها ساختار ندارند؟ بله، چکیده یعنی؛ خلاصه ساختارمند اما اگر به این صورت تنظیم شود به آن چکیده ساختارمند می‌گوییم. ممکن است که چکیده، این ساختار را به این شکل نداشته باشد، بنابراین چکیده ساختارمند به حساب نمی‌آید. البته به هر حال ساختارمند است.

پس چکیده، بازنمونی از محتواست. یک representation است. به صورت خلاصه است، خلاصه ساختارمند را چکیده می‌گویند که ممکن است خواننده را از خواندن متن بی‌نیاز کند. هم خود چکیده قابل جستجوست و معمولاً توسط پایگاه‌ها و موتورهای کاوش ایندکس می‌شود که راحت قابل جستجو و بازیابی باشد و هم کلیدواژه‌هایی دارد که از طریق این کلیدواژه‌ها هم می‌توانیم چکیده را بازیابی کنیم.

چکیده‌ها با رویکردهای مختلفی تقسیم‌بندی می شوند، مثلا یک چکیده تمام‌نما می‌تواند ساختارمند هم باشد، یا یک چکیده راهنما می‌تواند ساختارمند هم باشد. بنابراین با یکدیگر قابل جمع هستند و تناقض ندارند. چکیده ساختارمند یعنی شکل نمایش آن دارای ساختار و شکل مشخصی باشد و لیبل خورده و بخشهای مختلف آن از یکدیگر با عناوین جدا شده است. ممکن است چکیده بدون این ساختار و برچسب‌ها باشد، ولی تمام‌نما یا راهنما یا ... باشد.

به عنوان مثال چکیده تمام‌نمای ساختارمند (stractuer informative abstract) یعنی چکیده‌ای که اولاً تمام‌نماست و دوم اینکه ساختارمند است که بیشتر در نشریات و جورنالهای بین المللی، چکیده‌ها به این شکل هستند، به این جهت که برای تحلیل وجستجو آسانتر هستند. در مجلات ایران همه چکیده‌ها ساختارمند نیستند. برای تشخیص چکیده ساختارمند کافی است دقت کنید هر جا در چکیده‌ها برچسب خورده و دو نقطه وجود داشته باشد و بعد توضیح داده شده، آن چکیده، ساختارمند است.

چکیده، انواع مختلفی دارد، حدود 25-30 نوع چکیده داریم که با رویکردهای مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند.

در این دوره، چهار نوع از چکیده‌های بسیار پرکاربرد را که برای پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، مقاله‌ها و گزارشات علمی به آن نیاز خواهید داشت، آموزش می‌دهیم. هم برای دوستان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و هم برای سایر رشته‌ها و تخصص‌ها مفید خواهد بود و به آن نیاز خواهند داشت.

به این شکل که مباحث دانشی و نظری را در بین مباحث عملی بیان می‌کنیم که هم بهتر در ذهن جای بگیرد و هم حالت عملی پیدا کند. البته این نکته را به خاطر داشته باشید که دانش چکیده‌نویسی از همه چیز مهم‌تر است و مباحث مختلفی را دنبال می‌کند و خیلی گسترده و مهم است. این مباحث، از فرایند چکیده‌نویسی خیلی گسترده‌تر و پیچیده‌تر است.

مجلات داخلی و خارجی عموماً از این چهار نوع چکیده استفاده می‌کنند که مهمترین انواع چکیده هستند و در اکثر بروندادهای علمی به کار می‌روند. انواع چکیده‌ها در مجلات خارجی و  داخلی هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند و ما در اینجا استاندارد بین المللی را بیان می‌کنیم.

چهار نوع چکیده پرکاربرد و مهم:

1. چکیده تمام‌نما (informative abstract) که برای گزارشهای پژوهشی (research report) استفاده می‌شود.
2. چکیده راهنما (Indicative Abstract)
3. چکیده تمام‌نما-راهنما (indicative- informative Abstract)
4. و چکیده گسترده (extended abstract) که به آن چکیده بسیط هم می‌گویند.

در جلسات آینده هر کدام را به تفصیل و با ذکر نمونه آموزش خواهیم داد.

تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدا موحدی محب