کتاب «تمدن ايرانيان خاوري» تاليف ویلهلم لودویگ گایگر- ایرانشناس، هندشناس و خاورشناس آلمانی- است. این کتاب با تصحیح «فيروزشاه کاوسجي»، با کتابت «محمدعبدالرحيم حيدرآبادي» و توسط مترجمی ناشناس به فارسی منتشر شده است.

مولف در این اثر به شرح تمدن ايرانيان شرقي در روزگار باستان، ذکر عقاید زردشتیان و بیان نیایش‌ها، دعاها و گات‌های اوستا می‌پردازد و در قالب این متون، زندگی ایرانیان باستان و بالاخص زردشتیان را شرح می‌دهد.

مترجم متن فارسی (ناشناس) در مقدمه کتاب بیان می‌کند که این اثر را ابتدا شمس‌العلماء - با نام کامل «شمس‌العلماء دستور دکتر داراب دستور پشوتن سنجانا دستور»- از زبان آلمانی به انگلیسی ترجمه کرده است. سپس وی برای آنکه ایرانیان و فارسی زبانان نیز از این اثر بهره ببرند، به راهنمائی شخص فرهیخته‌ای به نام «بهرام گور انکلسریه» و به دستیاری «فیروز شاه کاوسجی» آن را به فارسی ترجمه کرده است.

شمس‌العلماء نیز در مقدمه خویش بیان می‌دارد که این کتاب بر مبنای اثر دکتر زمر با عنوان « آلتیذ نیسخسن ‌لبن» مرتب شده است. وی معتقد است که این کتاب به درستی توانسته است سوال همیشگی محققان مبنی بر «اصل و ریشه آئین باختریان از چیست؟» را پاسخ دهد که باختریان بهترین آئین‌های خود را از معارف و آئین‌های ایرانیان باستان اتخاذ کرده‌اند. وی همچنین بیان می‌دارد که وضع زندگی خانگی ایرانیان قدیم و بیان جایگاه زن درآئین مزدیسان در این اثر، نشان از آن دارد که مشروطیت جدید و فرهنگ کشورداری نوین فرنگیان برگرفته شده از «نمانوپنتی» آئین مزدیسناست.

در انتهای نسخه غلطنامه کتاب و فهرست مشترکين و بانیان چاپ این اثر و تعداد نسخه‌هایی که هریک از آنان سفارش داده‌اند ذکر شده است. این فهرست به ترتیب شهرهای هند و نام افرادی که بیشترین تعداد نسخه را سفارش داده‌اند مرتب شده است.

درحاشیه اوراق نیز هر دو مترجم اضافاتی را برای درک بهتر ترجمه نگاشته‌اند.

این کتاب در چاپخانه نادري بمبئی به مباشرت مالک آن، آقای «عبدالله طهرانی»، سال ‎1291 شمسی، در 272 صفحه، با قطع وزیری و به خط نستعلیق منتشر شده است.

لازم به ذکر است نسخه زبان انگلیسی این اثر در سال 1885 میلادی در لندن با عنوان "Civilization of the Eastern Iranians in Ancient times: with an introduoction on the Avesta religion" به چاپ رسیده است.

ترجمه فارسی این کتاب در کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی (ره) با شماره 2040 ثبت شده و از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه با آدرس blib.ir یا با لینک مستقیم زیر برای عموم، بدون نیاز به نام کاربری و کلمه عبور قابل مشاهده است.

http://blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=124A3084-E79A-4483-8426-F78481686F75&CMD=WPV

تهیه و تنظیم: حمیده روزبهانی
کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی