جلسه 23 روشهای تدوین پایان نامه ارشد و رساله دکترا
انواع روشهای نمونه گیری
در این جلسه دکتر طاهری به عنوان مدرس کارگاه ابتدا به این نکته اشاره کردند که در این جلسه به بیان انواع روشهای نمونهگیری می‌پردازیم و تاکید کردند: بحثهای نمونهگیری بسیار مهم هستند، البته شما برای پژوهش خود لازم است که با یک مشاور آماری که متخصص در این زمینه است، مذاکره و مشاوره داشته باشید. برخی از پژوهشها معمولاً به صورت روتین است و قبلاً در این حوزه‌ها کارشده و یا از روش‌شناسی آنها می‌توان پی به روش نمونهگیری آنها برد و همچنین بسیاری از اساتید راهنما و مشاور با توجه به تخصصی که در هر حوزه موضوعی و هر رشته‌ای دارند، معمولاً می‌توانند راهنمایی کنند. در موارد خاص و یا برای اطمینان بیشتر و یا وقتی که جامعه پژوهش ویژگی خاصی داشته باشد، لازم است که با کارشناس آماری هم مشورت شود. این کار لازم است که در ابتدای پژوهش انجام شود، چرا که اگر تا قسمتی از پژوهش با یک روش انجام شده باشد و بنا به تشخیص کارشناس نیاز به تجدید نظر باشد، کار دشوارتر می‌شود. پس بهتر است از ابتدا که بحث روش‌شناسی و جامعه پژوهش به میان می‌آید، مسئله روش نمونهگیری هم مطرح شود.
هر پژوهشی دارای جامعه است و جامعه‌ای از افراد، اشیا و ... باید مورد مطالعه قرار گیرد تا به نتایجی دست پیدا کنیم و معمولاً هم سعی می‌کنیم در پژوهشها امکان تعمیم وجود داشته باشد و بتوانیم نتایج را بین آنها عمومیت ببخشیم.(generalize)
در ابتدا درباره حجم نمونه صحبت خواهیم‌کرد و باید مشخص کنیم که جامعه پژوهش ما چه حجمی باید داشته باشد.
به طور کلی در خصوص حجم نمونه دو نوع رویکرد وجود دارد: رویکرد نمونهگیری و روش سرشماری
رویکرد سرشماری یعنی همه اعضای جامعه پژوهش را مورد مطالعه قرار دهیم و با همه افراد جامعه به صورت فرد به فرد مصاحبه شود و باید با همه افراد ارتباط برقرار کنیم، اما این خیلی دشورا است، چرا که معمولاً جامعه پژوهش گسترده و تعداد آنها زیاد است. بنابراین نمی‌توانیم از طریق سرشماری به سراغ تک تکشان برویم، چون هزینه و زمان اجازه چنین کاری را نمی‌دهد. قطعاً سرشماری راه بسیار دقیقتر و بهتری است اما عملاً امکانپذیر نیست و یا در مواقعی خیلی دشوار است. به عنوان مثال فرض کنید مطالعه روی قومی است که چند میلیون نفر جمعیت دارد، در این صورت امکان مصاحبه با یک یک اعضا امکانپذیر نیست، بنابراین در مورادی که سرشماری کارایی ندارد، از روش نمونهگیری استفاده می‌شود. اولین گام در استفاده از روش نمونهگیری تعیین حجم نمونه است. پس از مشخص کردن جامعه پژوهش، حجم نمونه مشخص می‌شود. به عنوان مثال در حوزه روانشناسی، تمام افراد دارای بیماری اوتیسم، جامعه پژوهش به حساب می‌آیند، ولی حجم نمونه هم باید مشخص شود، حتی به صورت حدودی. برای تعیین حجم نمونه روشهای مختلفی وجود دارد. به طور کلی یا از فرمول کوکران و یا از جدول مورگان برای تعیین حجم نمونه استفاده می‌شود. این دو، ابزارهایی هستند که می‌توان با استفاده از آنها حجم نمونه را محاسبه کرد. درحقیقت مهمترین و پرکاربردترین ابزارها که همه روی آن تمرکز می‌کنند، این دو مورد است که ذکر شد.
فرمول مورگان یک فرمول کلی است که برای همه جوامع کاربرد دارد. این فرمول به نام دانشمندی است به همین نام و در سال 1931 طراحی شد و بسیار پرکاربرد است. از طریق لینک زیر این ابزار مفید عملیاتی شده و شما می توانید با وارد کردن حجم جامعه آماری خود به حداقل حجم نمونه دست پیدا کنید:
https://parsmodir.com/db/research/cochran.php?
این فرمول مبتنی بر واریانس است اما اگر واریانس نداشتید می توانید از جدول مورگان استفاده کنید:
https://parsmodir.com/db/research/morgan.php
که البته این جدول هم برای حجم نمونه در پژوهشهای کمی کاربرد دارد، در پژوهشهای کیفی همانطور که می‌دانید، حجم نمونه محدودتر است به دلیل اینکه حجم جامعه کمتر است.
به طور کلی دو نوع روش نمونهگیری داریم: روشهای نمونهگیری احتمالی و روشهای نمونهگیری غیر احتمالی
روشهای نمونهگیری احتمالی برای پژوهشهای کمی به کار می‌روند و روشهای نمونهگیری غیراحتمالی برای پژوهشهای کیفی
روشهای نمونهگیری براساس هدف و جامعه پژوهش انتخاب می‌شوند و لازم است که شما قبل از شروع هر کاری با یک مشاور آماری مشورت کنید، ضمن اینکه با اساتید راهنما و مشاور خود نیز مشورت کنید.
انواع روشهای نمونهگیری احتمالی:
- نمونهگیری تصادفی ساده: در پژوهشهای کمی بهترین روش است. در این روش زمانی که فهرست کاملی از حداقل حجم نمونه با شانس مساوی وجود دارد، انتخاب بین آنها به صورت تصادفی صورت می‌گیرد. به عنوان مثال 200هزار نفر حجم جامعه پژوهش است، بر اساس جدول مورگان، حجم نمونه انتخاب شد، 384 نفر خواهدبود. از این تعداد بسته به نوع پژوهش به صورت تصادفی، نمونهگیری انجام می‌شود. این رویداد زمانی اتفاق می‌افتد که لیست کاملی از کل حجم نمونه در دست داریم. مهمترین ویژگی آن این است که شانس انتخاب افراد کاملاً یکسان است، حتی می‌توان به صورت قرعه انتخاب کرد. این روش نمونهگیری خود به دو نوع بدون جایگزین و باجایگزین تقسیم می‌شود.
نکته: زمانی از روش نمونهگیری تصادفی استفاده می‌کنیم که فهرست کاملی از تمامی جامعه پژوهش نداریم.
- نمونه گیری طبقه‌ای یا نظام‌مند: انتخاب نمونه‌ای از میان واحدهای جامعه که از نظر صفت مورد مطالعه گروه‌بندی شده‌اند، مثلاً براساس مقطع تحصیلی یا درآمد اقشار مردم و بعد براساس آن صفت، تعدادی که مورد نظر است انتخاب می‌کنند. این در ز مانی است که جامعه پژوهش ویژگی یکسانی ندارند و مجبوریم که آنها را از یکدیگر متمایز کنیم. در این نوع نمونهگیری چون جمعیت جامعه پژوهش ناهمگن است نمی‌توانیم به صورت ساده نمونه گیری انجام دهیم، مجبور می‌شویم آنها را طبقه‌بندی و تفکیک کنیم.
- نمونهگیری خوشه‌ای: این روش به روش طبقه‌ای شباهت زیادی دارد و تنها تفاوت عمده آن در این است که در روش طبقه‌ای، طبقات را ما تعیین می‌کنیم ولی در روش خوشه‌ای، خوشه‌ها از قبل تعیین شده‌اند، مانند اصناف مختلف یا رانندگان تاکسی که خود به خود در جامعه وجود دارند و ما نمی‌توانیم تعیین کنیم. مثال ملموس‌تر آن شبکه‌های اجتماعی است که در آنها گروه‌ها به صورت خوشه‌هایی از قبل تعیین شده وجود دارند و این تنها تفاوت آن با نوع قبلی است. یکی از محاسن این نوع نمونهگیری این است که نیازی به تعیین چارچوب از سوی ما نیست.
- نمونهگیری مرحله‌ای: به این شکل است که انتخاب خوشه‌ها به صورت تصادفی صورت می‌گیرد و بعد، نمونهگیری از خوشه‌های منتخب انجام می‌شود. عمده استفاده از روشهای نمونهگیری روشهای احتمالی، بیشتر تمرکز روی روش تصادفی و بعد از آن روی روش نظام‌مند است.
روشهای نمونهگیری غیراحتمالی: این روشها مربوط به پژوهشهای کیفی هستند. این‌گونه پژوهشها متفاوت هستند و همانگونه که از اسمشان پیداست تعداد بالا مطرح نیست، اصل و مهمترین رویکرد آنها این است که تعداد نمونه‌ها مانند پژوهشهای کمی زیاد نیست و قرار است که روی تعداد کم ولی به صورت عمیقتر مطالعه صورت بگیرد.
برخی معتقدند که پژوهشهای کیفی خیلی ماهیت نمونهگیری ندارند ولی بهرحال زمانی که ما تعدادی از افراد جامعه را مطالعه می‌کنیم، درحقیقت نمونهگیری انجام می‌دهیم. چندین مدل روش نمونهگیری غیراحتمالی (کیفی) وجود دارد که درباره آنها یک به یک توضیح می‌دهیم:
- روش نمونهگیری راحت یا دردسترس یا اتفاقی: به عنوان مثال نظرسنجی از خدمات یک بیمارستان یا نمایشگاه کتاب و ... . دراین حالت پژوهشگر الزاماً از تمام افراد مصاحبه نمی‌کند، بلکه فقط از تعدادی از افراد که در دسترس باشند، مصاحبه صورت می‌گیرد و نیازی به تعیین فاکتور یا طبقه‌بندی خاصی نیست و به صورت اتفاقی انجام می‌شود. به این نوع، نمونهگیری راحت می‌گویند.
- روش نمونهگیری داوطلبانه: در این نوع، نمونه، خود، داوطلب می‌شود تا مطالعه روی وی انجام شود.
- روش نمونهگیری سهمیه‌ای: در روش نمونهگیری طبقه‌ای که از نوع روشهای احتمالی بود، به دلیل ناهمگن بودن جامعه، ابتدا تعیین طبقه می‌کردیم و بعد، از آن طبقه‌ها نمونهگیری صورت می‌گرفت. نوع سهمیه‌ای نیز شبیه به همان است، با این نکته که حتماً باید به هر طبقه سهمی اختصاص داده شود و از همه طبقه‌ها نمونهگیری انجام شود. به عنوان مثال می‌خواهیم از بین بیمارستانهای استان تهران، میزان رضایت شغلی کادر درمان را بررسی کنیم. در این حالت باید بسته به تعداد کارکنان هر بیمارستان، سهمی را برای آنها در نظر بگیریم. به این نوع نمونه گیری روش سهمیه‌ای می‌گوییم.
- نمونهگیری هدفمند یا قضاوتی یا تعمدی: این نوع نمونهگیری براساس قضاوت و هدف پژوهشگر صورت می‌گیرد. به این معنی که پژوهشگر معیارهایی را تعیین می‌کند و براساس آن معیارها نمونه گیری می‌کند.
- نمونهگیری ابعادی: این روش نمونهگیری در اصل زیرمجموعه روش سهمیه‌ای است ولی به صورت چندبعدی، یعنی وقتی سهمیه را ملاک نمونهگیری قرار می‌دهند، باز چند فاکتور دیگر در نظر می‌گیرند و در بین آنها هم نمونه گیری می کنند که به این شکل، ابعادی می‌گویند.
- یک نوع نمونهگیری دیگر از روشهای غیراحتمالی وجود دارد که بسیار متداول و معروف است، تحت عنوان روش نمونهگیری گلوله برفی. این نوع نمونهگیری زمانی استفاده می‌شود که ما نمی‌دانیم در زمینه موضوعی ما چه کسانی کار کرده‌اند. لذا چند نفر که حس می‌کنیم در این زمینه کار کرده‌اند را انتخاب می‌کنیم و با آنها مصاحبه انجام می‌دهیم. این افراد که ممکن است دو یا سه نفر باشند، افراد دیگری را معرفی می‌کنند و با همین روال ادامه می‌دهیم.
دیگر انواع روشهای نمونهگیری
- روشهای نمونهگیری واقعه‌ای یا رخدادی: همانطور که از اسمش پیداست از وقایع عادی و جاری یا اتفاقات خاص به عنوان مبنای نمونهگیری استفاده می‌کنند. مانند بررسی رفتار افراد در یک رخداد خاص مثل واقعه عاشورا یا سیل یا زلزله و ... . این اتفاقات می‌توانند به شکل مرتب اتفاق بیفتند مثل عزاداری عاشورا و یا خاص باشد مثل سیل یا زلزله
- نمونهگیری زمانی: این نوع نمونهگیری به روز، هفته و سال بستگی دارد که باید در روزها یا هفته‌های مشخصی اتفاق بیفتد. یعنی فاکتور زمان در نمونهگیری تاثیرگذار است. مثلاً روزهای اول هر ماه یا پنجشنبه‌های هر ماه یا ... ملاک ارزیابی است و فاکتورهای زمانی در آن دخالت دارد.
انواع روشهای نمونه گیری به پایان رسید.
در جلسات آتی درباره تفاوت روشهای پژوهشهای کمی و کیفی صحبت خواهیم کرد.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدی موحدی محب