در ابتدای این نشست حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید حسن سجادی به ادامه مباحث جلسه گذشته پرداختند و دو کتاب دیگر از کتب شیخ صدوق را معرفی نمودند و در مقدمه چنین بیان کردند:
در عصر مرحوم صدوق جایگاه حدیث و علوم منقول در همه زمینه ها بخصوص در باب خداشناسی مقدم بر علوم معقول بود. به این جهت مرحوم صدوق که هم در علوم معقول و هم در علوم منقول تبحر داشت، دو کتاب در این زمینه تألیف کرد. کتاب توحید و کتاب الاعتقاد. کتاب توحید از دیدگاه روایات بحث خداشناسی را مطرح می کند و چون در آن زمان این تفکر رواج داشت که خدا را با تجسم مادی معرفی می کردند، لذا مرحوم صدوق برای دفع این آفت، کتاب توحید را در باب خداشناسی تألیف نمود. در مقدمه این کتاب ایشان این مسئله را مطرح می کند و سبب تألیف کتاب را چنین بیان می کند که، چون در عصر وی کسانی بودند که بر طبق روایات مجعول و بی پایه و اساس و بدون سند، خدا را همچون جسم مادی، به تصویر کشیدند، تصمیم بر آن گرفتم که کتاب توحید را تألیف نمایم و همچنین در باب معقول کتاب الاعتقاد را نوشت. این کتاب توسط شیخ مفید شرح شده است.
ترجمه های کتاب توحید
حدود سه ترجمه برای این کتاب شناسایی شده است:
- ترجمه علی اکبر میرزایی که این کتاب علاوه بر ترجمه به شرح کتاب نیز پرداخته است و در بازار به صورت دو جلدی موجود است.
- ترجمه ای که قبل از انقلاب توسط محمدعلی اردکانی انجام شده ولی ترجمه رایجی نیست و در بازار هم موجود نیست.
- ترجمه سوم که محمدرضا کرمی انجام داده و در بازار نیز بیش از سایر ترجمه ها رواج دارد.
شرح های کتاب توحید
شروحی که بر این کتاب نوشته شده بسیار زیاد است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:
- ابن ترکه شرحی بر این کتاب دارد. به اسم التمهید فی شرح توحید صدوق که در دو جلد منتشر شده است. این شرح دارای ضعفهایی است.
- مفصلترین شرحی که هم معقولات و هم منقولات در آن بیان شده است، متعلق به مرحوم سید قاضی سعید قمی است که در سه جلد منتشر شده است. این شرح عالمانه ترین شرح بر کتاب توحید شیخ صدوق است که عرفا و فلاسفه بیشتر می پسندند. چرا که جنبه عقلی و نقلی آن بسیار قوی است.
- سومین شرح کتاب توحید صدوق با عنوان «نورالبراهین» به صورت دو جلدی توسط سید نعمت الله جزائری و در انتشارات جامعه مدرسین منتشر شده است. این شرح بسیار شرح خوبی است، اما به زبان عربی نوشته شده است و آنطور که در شأن این کتاب باشد دقیق نیست.
- چهارمین شرح، شرح فارسی کتاب توحید صدوق است در 5 جلد که تاکنون 2 جلد آن منتشر شده و سه جلد، باقیمانده است. این شرح توسط مرحوم آیت الله صفایی اصفهانی نوشته شده است.
چاپهای کتاب توحید:
- انتشارات اعلمی
- انتشارات جامعه مدرسین با تصحیح مرحوم علی اکبر غفاری یک جلدی
- چاپهایی همراه با ترجمه
*****
آقای سجادی پس از معرفی کتابهای شیخ صدوق و در ادامه به معرفی کتاب الارشاد شیخ مفید پرداختند و خاطرنشان کردند:
شیخ مفید در مقدمه این کتاب سبب نگارش الارشاد را اینگونه بیان می کند: در عصر ما کتاب جامعی که به صورت فشرده زندگی نامه چهارده معصوم را از دیدگاه شیعه و اهل سنت بررسی کرده باشد، وجود نداشت لذا من بر آن شدم که کتاب الارشاد را تألیف نمایم.
این کتاب به دلیل اینکه کتاب سنگینی بود، تا مدتها ترجمه خوبی نداشت. برخی از کتابهای هم عصر محدث قمی به دلیل وجود کتابهای ایشان ترجمه نشدند. به دلیل اینکه کتابهای محدث قمی به قدری در بین مردم جاافتاده بود که دیگر کسی نیازی به کتابهای دیگر حس نمی کرد. به طور کلی کتابهای محدث قمی حدود 60 سال ترجمه کتابهای دیگر را به تأخیر انداخت و عقب نگه داشت.
ترجمه های کتاب الارشاد:
- شاید بتوان گفت اولین ترجمه این کتاب که قبل از انقلاب چاپ شد، متعلق به سید هاشم رسولی محلاتی بود که قبلا در یک جلد و اکنون به صورت دو جلدی توسط فرهنگستان ادب فارسی چاپ شده است. ایشان قلم بسیار خوب و روانی داشت و این کتاب را ترجمه کرد.
- ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی در دو جلد که بیشتر ترجمه ادبی صورت گرفته تا محتوایی. به همین جهت علما و خطبا به این ترجمه اکتفا نکرده و بیشتر به ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی رجوع می کنند و عملاً در بازار نیز این ترجمه رواج دارد.
- ترجمه سوم از آنِ امیرخان بلوکی است که زیاد مورد استقبال واقع نشد و رواج آنچنانی نیافت.
چاپهای کتاب الارشاد:
در چاپهای این کتاب شرحها، حاشیه ها و مباحث عربی بیشتر از فارسی بوده است.
- تعلیقه ای که انتشارات آل البیت بر این کتاب نوشته است. دو جلدی و متقن ترین چاپ است، چرا که با نسخه‌های متعدد مقابله شده و تعلیقه های خوبی بر آن زده شده و بسیار دقیق کار شده است.
- چاپ الارشاد با حاشیه سید علی قاضی طباطبایی است که به تازگی چاپ شده است.
- سومین چاپ توسط کنگره شیخ مفید صورت گرفته و با تحقیق اجمالی کنگره گردآوری شده است. از آنجایی که کار زیاد دقیقی صورت نگرفته، در بازار هم زیاد جانیفتاده است.
*****
ایشان در این قسمت به اقداماتی که آیت الله العظمی بروجردی علاوه بر تألیف اسانید کتب اربعه انجام دادند، اشاره کردند و هدف از انجام این امور را اینگونه بیان نمودند:
ابتدا به چند نکته اشاره می کنیم تا اهمیت کار آیت الله العظمی بروجردی روشن شود:
یکی اینکه تمام شرحها و حاشیه هایی که بر این کتب نوشته شده و تاکنون ذکر شد، شروح و حواشی محتوایی است و هیچ یک به بررسی سندی این کتب نپرداخته اند. به دو دلیل این کار صورت نگرفت: یکی به دلیل «ادله تسامح در سنن» (روایات مستحبات نیازی به سندشناسی ندارند) و دیگر «اخبار من بلغ» (روایاتی که به ما رسیده ولی سند آن مشخص نیست) به همین دو دلیل است که متأسفانه تمامی کتب اخلاقی شیعه سندشناسی نشده است.
دیگر اینکه حدود هشتاد درصد کتب حدیثی شیعه حتی از صاحبان دست اول مثل محمدون ثلاثه، کتبی هستند که در آنها روایات فقهی وجود دارد. آیت الله العظمی بروجردی متوجه خلا بزرگی در زمینه مسائل روایی-حدیثی مربوط به سنت شدند. لذا به سه هدف مهم دست به نگارش کتاب اسانید برای سایر کتابها زدند:
- راویانی که در این کتب وجود دارند، بعضا در کتب اربعه نیز وجود دارند و آیت الله العظمی بروجردی اسناد این راویان را بررسی کردند تا کمکی باشد برای شناخت روایات کتب اربعه
- ایشان با این کار ثابت کرد که «اخبار من بلغ» و «ادله تسامح در سنن» به طور کلی و با همه موقعیتها نمی تواند سازگار باشد. چرا که از بسیاری از این روایات مستحبات مؤکدی استنباط می شود و از خیلی از آنها در صدور فتوا برای مسائل واجباستفاده می شود. بنابراین هر روایتی که در کتاب توحید یا کتاب خصال شیخ صدوق وجود دارد را اگر برمبنای «اخبار من بلغ» بپذیریم، در امر فتوا لطمه وارد می شود. بنابراین لازم است که برای تمام این روایات نیز سندشناسی دقیق صورت بگیرد. به همین خاطر آیت الله العظمی بروجردی علاوه بر اسانید کتب اربعه به نگارش اسانید کتب دیگر نیز پرداختند.
- آیت الله العظمی بروجردی قصد داشتند با این کار ثابت کنند که سایر کتب حدیثی روایی شیعه نیز به اندازه کتب اربعه اعتبار و ارزش دارند. بنابراین وقتی کتابی اعتبار بالایی دارد، راویان آن نیز از اعتبار بالایی برخوردارند و باید در همه زمینه ها روی آن کار کرد.
به این ترتیب کاری که آیت الله العظمی بروجردی انجام دادند، نقشه راهی شد که باید برای تمامی کتب روایی اخلاقی شیعه این کار صورت بگیرد. اما متأسفانه این کار انجام نشده است.
البته نکته ای که باید به آن توجه کرد اینکه کار آیت الله العظمی بروجردی نیز ناتمام ماند و ایشان فرصت نکردند که تمام کتب روایی اخلاقی شیعه را سندشناسی کنند.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدی موحدی محب