در ادامه مباحث جلسه گذشته که به معرفی آثار شیخ صدوق پرداختیم، اکنون و در این جلسه به بررسی کتاب «علل الشرایع» تألیف شیخ صدوق می پردازیم:

در علت نگارش کتاب علل الشرایع باید اینگونه گفت که ایشان کتاب علل الشرایع را به چند دلیل نوشتند: یکی به دلیل روشن شدن فلسفه احکام، که اگر این مطالب را در کتاب من لایحضره الفقیه ذکر می کرد، کتاب بسیار حجیم می شد و ناگزیر برخی از مباحثی که مربوط به اصل بحث نبود نیز در آن آورده می شد و این مسئله خوشایند نبود. جهت دوم برای نگارش کتاب اینکه، سوالاتی از قبیل کیفیت نمازهای یومیه و ... برای عامه مطرح بود. همچنین بررسی برخی آیات محکم و متشابه و دیگر مسائل عقیدتی و اصول دین که فلسفه امامت در آنها مطرح بود، شیخ صدوق را بر آن داشت تا کتاب علل الشرایع را تالیف نماید.

باید گفت تاکنون کتابی به این کیفیت و به جامعیت کتاب علل الشرایع نوشته نشده است. هر چند این کار نیز مقداری نقائص دارد و ظرفیت اینکه کسی آن را تکمیل کند، وجود دارد، ولی تاکنون این کار صورت نگرفته است. از فقهای معاصر آیت الله العظمی جوادی آملی کتابی با عنوان حکمت عبادات تالیف نموده اند که قبلاً نیز با عنوان اسرار عبادات چاپ شده بود.

ترجمه های کتاب علل الشرایع:

1. مهمترین ترجمه این کتاب اثر آقای سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی است که در بازار موجود است و معروفیت بیشتری دارد.
2. ترجمه سید احمد نظری مسترحمی که قبل از انقلاب چاپ شده و دیگر تجدید چاپ نشده است.
3. ترجمه آقای حسین قاسمی که ترجمه رایجی است و در دو جلد منتشر شده است.
4. ترجمه علی اکبر میرزایی که این کتاب هم در دو جلد چاپ و منتشر گردیده است.
5. آخرین ترجمه که طرفداران بیشتری دارد، ترجمه آقای صادق حسن زاده است.

چاپهای کتاب علل الشرایع:

1. انتشارات دارالکتب الاسلامیه ترجمه آقای ذهنی تهرانی را چاپ نموده است.
2. انتشارات جامعه مدرسین بدون ترجمه چاپ کرده است.
3. سومی مورد چاپ سنگی این کتاب است

شروح کتاب علل الشرایع:

جالب است بدانید که این کتاب، هم به زبان فارسی و هم به زبان عربی شرح شده است.

شرح عربی این کتاب با عنوان «اختصار الشرایع فی شرح علل الشرایع» که توسط شیخ شرف الدین یحیی بحرانی در نجف نوشته و منتشر شده است. این شرح توسط شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی ترجمه و چاپ شده است. این کتاب در حدود 20 سال قبل چاپ شده و اکنون نسخه ای از آن موجود نیست.

کتاب بعدی شیخ صدوق کتاب «امالی» است . پیش از آنکه وارد بحث امالی شویم، نکاتی را بعنوان مقدمه مطرح می کنیم:

مطلب اول: امالی به چه معناست؟ امالی عبارت است از مطالبی که استاد در مجالس درسی یا در زمان فراغت، از روی کتاب یا از حافظه برای شاگردان خود عنوان نموده‌است و شاگردان آن را املا کرده و نوشته اند، به این‌گونه نوشته ها که به صورت مجموعه و کتاب منتشر می‌شود، «المجالس» یا «الامالی» می گویند.

در کتب تراجم و رجال و مرحوم آقابزرگ طهرانی در کتاب الذریعه و کتب دیگر حدوداً سی کتاب با عنوان امالی از علمای گذشته و بزرگان مختلف ثبت شده است.

مطلب دوم: کتاب امالی ترتیب خاصی ندارد، به این معنی که اگر چه کتاب حدیثی است، ترتیب کتب حدیثی و فقهی از طهارت تا دیات را شامل نشده است،و یا اگر کتاب اصول دین است، ترتیب کتب اصول دینی رعایت نشده است و ... . معمولاً ترتیب کتابهای امالیبراساس مجالس است که ممکن است هر کدام مباحث مختلف را شامل شود. دلیل اینکه کتب امالی به این صورت شکل گرفته، شاید این بوده که این روش، خود، یک سبک نگارش کتاب بوده است و سپس به صورت فراگیر درآمده و ادامه پیدا کرده است.

مطلب سوم: هر زمان بحث کتب امالی مطرح می شود، اینگونه به ذهن می رسد که صحبت از کتب حدیثی است. در صورتی که اینطور نیست و امالی اعم از کتب حدیثی است. یعنی کتب حدیثی بخشی از امالی را تشکیل می‌دهد. امالی شامل همه مطالبی است که طلبه از استاد خود شنیده و یادداشت کرده است و یا سوال و جواب رد و بدل شده بین آنها است. حال این سوال و جواب یا یادداشتها می تواند در موضوعات مختلف مثل: استفتائات، فقه، حدیث و ... باشد.

تقریبا تفاوت بین کشکول و امالی بسیار کم و این دو نوع کتاب بسیار به هم شباهت دارند. با این تفاوت که دایره موضوعات کشکول ضیق تر است. به این دلیل کشکولها را نمی توان امالی نامید. چرا که کشکول موضوعات عام را هم شامل می شود که بیرون از چارچوب امالی است. به این دلیل به کتاب کشکول نمی توان عنوان امالی داد. ولی به کتاب جامع الشتات مرحوم میرزای قمی می شود امالی گفت. به کتابهایی که به اسم سئوال و جواب است می شود امالی گفت.  به امالی سید مرتضی مباحث ادبی آن هم کم است می شود امالی گفت.

تقریبا تمامی علمای گذشته کتابی تحت عنوان امالی دارند که به شرح هر کدام می پردازیم. ابتدا به معرفی امالی شیخ صدوق می پردازیم:

امالی شیخ صدوق از نظر زمانی بر باقی آثار امالی از سایر علما مقدم تر است.

شیخ صدوق در سبب تالیف این کتاب عنوان می‌کند که برخی مطالب در مقتل و یا مطالبی که به صورت غیرمستقیم به مقتل مرتبط می شد، از قلم افتاده بود که آنها را در کتابی جمع آوری کرده و با عنوان امالی منتشر نمودیم. لذا بیشتر مطالب کتاب امالی شیخ صدوق حول محور تاریخ- مقتل می چرخد. البته برخی مسائل کلامی که مربوط به امامت است، در این کتاب موجود است. ولی متاسفانه کتاب مقتل شیخ صدوق از بین رفته است. اخیراً آقای صحتی کتابی با عنوان مقتل الحسین به روایت صدوق نوشته که مطالب این کتاب از کتابهای دیگر شیخ صدوق از قبیل خصال، امالی، من لایحضره الفقیه، عیون اخبار الرضا و ... جمع آوری شده است.

ترجمه های امالی صدوق:

1. ترجمه آقای محمدباقر کمره ای که انتشارات کتابچی تهران چاپ کرده و همچنین همین ترجمه را انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران نیز منتشر کرده است.
2. دومین ترجمه این کتاب، ترجمه ای بسیار خوب است و نقطه نظرات عالمانه خوبی دارد که توسط سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی انجام شده است
3. ترجمه دیگر توسط آقای صادق حسن زاده صورت گرفته که ترجمه ای ست امروزی و در بین نسل جوان طرفداران بیشتری دارد، اما از نظر علمی به پای ترجمه آقای ذهنی تهرانی نمی رسد.

چاپهای امالی صدوق:

این کتاب تقریباً چهار چاپ دارد:

1. چاپ انتشارات اعلمی بیروت که بدون ترجمه چاپ شده است.
2. چاپ دارالکتب الاسلامیه با ترجمه محمدباقر کمره ای
3. چاپ انتشارات کتابچی با ترجمه محمدباقر کمره ای
4. چاپ جامعه مدرسین حوزه علمیه که بدون ترجمه و با تحقیق علی اکبر غفاری چاپ کرده است.

دومین امالی که به معرفی آن می پردازیم امالی سیدمرتضی است که ایشان در علت نگارش این کتاب می‌گویند: از آنجایی که مفسرین درباره آیات محکم و متشابه به صورت مفصل بحث نکرده بودند و از طرفی نیز برخی احادیث مشکلی وجود داشته که به آن نپرداخته بودند و بعضی از مسائل ادبی وجود داشت که  مربوط به مسائل حدیثی بود و درباره آن بحث نشده بود، ما را بر آن داشت تا اقدام به تالیف کتاب امالی کنیم. لذا مباحثی که به نحوی با یکدیگر ارتباط داشتند، را در یک کتاب جمع آوری نموده و به نام کتاب الامالی تالیف کردند.

ترجمه های کتاب امالی سید مرتضی:

این کتاب، اثر بسیار ارزشمندی است که در مصر تدریس می شد و در حال حاضر هم به عنوان یکی از شاخصه های کتب ادبی شیعه مطرح است.

1. مهمترین ترجمه ای که برای این کتاب صورت گرفته، ترجمه آقای دکتر مهدوی دامغانی است
2. دومین ترجمه این کتاب توسط فاروق وداد انجام شده است که نشر رائد این کتاب را چاپ و منتشر کرده است. البته این ترجمه در شان این کتاب نیست.
3. سومین ترجمه این کتاب که هنوز هم به اتمام نرسیده توسط جناب آقای چگینی انجام شده است.
4. آخرین ترجمه این کتاب ترجمه ای است که انتشارات آستان قدس منتشر کرده است و بهترین ترجمه موجود می تواند باشد، پنج جلدی است و آقای صابری کار کرده است. در حال حاضر بهترین ترجمه است. هر چند که ایشان مدعی است که در این ترجمه، از ترجمه آقای مهدوی دامغانی استفاده کرده است، ولی ادبیات به کار رفته در آن بازهم در شان این کتاب ارزشمند نیست.

چاپهای کتاب امالی سید مرتضی:

1. چاپ ترجمه فارسی پنج جلدی است که انتشارات آستان قدس رضوی منتشر کرده است.
2. چاپ انتشارات ذوی القربی که در یک جلد منتشر شده است.
3. چاپ سه جلدی آن توسط انتشارات دارالقرآن آیت الله العظمی گلپایگانی که چاپ خوبی دارد.
4. تعدادی نسخه چاپ سنگی و خطی از این کتاب موجود است که فهرست فنخا از آن نام برده است.

سومین کتاب امالی از آثار شیخ طوسی است که به بررسی آن می پردازیم. این کتاب، ریشه حدیثی-تاریخی دارد. در فلسفه نگارش این کتاب، مرحوم شیخ طوسی می گوید: دوستان برای بیان بسیاری از مسائل اعتقادی و تاریخی به بنده مراجعه می کردند و پاسخ می گرفتند، برخی مسائل را نیز به صورت نوشتاری برای ایشان بیان می کردیم. از این رو نیاز دیدم که همه این قبیل مسائل را با یکدیگر جمع کرده و کتابی با نام امالی تالیف نمایم.

بنابراین کتاب امالی شیخ طوسی کتابی است حدیثی-تاریخی مربوط به مباحث: اصول دین، تاریخ اسلام، تاریخ اهلبیت و برخی مسائل مربوط به فلسفه احکام

بهترین چاپ این کتاب توسط موسسه دایره المعارف اسلامی در قم چاپ شده است.

چاپ سنگی این کتاب نیز موجود است. همچنین آیت الله العظمی بروجردی بر این کتاب حاشیه نوشته است.

آخرین امالی که معرفی می شود،کتاب امالی شیخ مفید است که ایشان از سال 404 تا 411 این کتاب را جمع‌آوری و تالیف نموده است و درباره علت تالیف این کتاب بیان می کند که بندهلازم دیدم به بعضی از سوالات و بعضی از مسائل تاریخیپاسخ داده شود.  لذا عده ای از موثقین ما این پاسخ ها را جمع آوری نموده و به عنوان امالی منتشر نمودند.

متاسفانه کتاب امالی شیخ مفید یک ترجمه بیشتر ندارد که توسط حسین استادولی در انتشارات آستان قدس رضوی چاپ شده است که همگی قبل از انقلاب صورت گرفته و دیگر تجدید چاپ نشده است.

چاپهای کتاب امالی شیخ مفید:

1. یکی از چاپهای آن را انتشارات دارالمفید در بیروت چاپ و منتشر نموده است.
2. چاپ انتشارات آستان قدس رضوی
3. جامعه مدرسین با تحقیق علی اکبر غفاری چاپ کرده است.
4. چاپ کنگره شیخ مفید با ترجمه علی اکبر غفاری با دو مقدمه که یک مقدمه توسط علی اکبر غفاری نوشته شده و مقدمه دیگر توسط کنگره نوشته است.