هفتمین جلسه از سلسله نشست های کتابشناسی منابع اسلامی روز 20 مهر 1400 در تالار کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی و با حضور جناب حجت الاسلام و المسلمین سید حسن سجادی برگزار شد.

طی جلسات گذشته به معرفی کتب اربعه و شروح و ترجمه های آنها پرداختیم، پیش از آنکه به معرفی کتابهای بعدی بپردازیم، لازم است که چند مطلب را یادآوی کنیم؛

مطلب اول اینکه تمامی بزرگان شیعه بخصوص شخصیتهایی که هم عصر محمدون ثلاثه بودند1، مانند: شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی، علی بن ابراهیم قمی و حتی تفاسیر که از اصحاب ائمه علیهم السلام رسیده به مانند کتب اربعه از اعتبار و حجیت خاصی برخوردارند. ولی به دلیل اینکه کتب اربعه مربوط به مسائل فقهی است و تمام فقها و مبلغین بیشتر به این کتب نیاز داشتند، از این کتب استقبال بیشتری شد و رواج بیشتری پیدا کردند. لذا کسی نمی تواند ادعا کند که کتاب خصال شیخ صدوق در اعتبار به پای کتاب «تهذیب»، «استبصار» یا «من لایحضره الفقیه» نمی رسد.

مطلب دوم اینکه تمام کتابهای روایی شیعه که از گذشته تا کنون به دست ما رسیده  یا نرسیده است، شش دسته هستند:

1. کتابهایی که چاپ شده اند و در اختیار ما قرار گرفته اند، اعم از منابع دست اول مثل کتب اربعه یا کتابهایی که بعد از آن نوشته شده اند.
2. کتابهایی که هنوز به صورت چاپ سنگی باقی مانده و به صورت چاپ امروزی منتشر نشده است و فقط برخی از علما و بزرگان از وجود چنین کتبی مطلع هستند.
3. کتابهایی که از آنِ بزرگان بوده و از نظر اعتبار جزِ منابع معتبر هستند، ولی چون به صورت جزوات پراکنده و کوچک بوده اند و در دسترس همگان نبوده، تحت عنوان موسوعه ها چاپ شده اند. مثلاً از مرحوم شیخ مفید بسیاری از این نوع جزوات باقی مانده است که در ضمنِ موسوعه ها چاپ شده است. بنابراین کتابهای بسیار مهمی در بین این موسوعه ها یافت می شود.
4. کتابهایی که اصلاً چاپ نشده و یا به صورت محدود چاپ شده و در برخی کتابخانه ها موجود بوده ولی درحال حاضر در دسترس نیست و از بین رفته است. این کتابها ممکن است در کتابخانه های شخصی برخی علما پیدا شود.
5. کتابهایی که هیچوقت رویت نشده و فقط نقل شده که فلان شخص چنین کتابی را داشته است. از این گونه موارد در آثار علامه مجلسی زیاد نقل شده است.
6. کتابهایی که توسط دلالان  به دست آمده است. متاسفانه در زمینه قاچاق کتاب ما بیشترین سود و همچنین بیشترین ضرر را از دلالان برده ایم. چرا که آنها دنبال پول بودند، هر که پول بیشتری داده کتاب را به او فروخته اند.

این کتابها به چند دلیل تا کنون باقی مانده است:

1. به این دلیل که فقها و منبری ها به آن احتیاج داشتند و مجبور بودند آن کتاب را بازنویسی و بازنشر کنند که با نسخه برداری از روی آن باعث زنده ماندن کتاب شدند.
2. یا در اختیار افراد کتابشناس و کتاب دوست قرار گرفته  و مرحوم علامه مجلسی علاوه بر اینکه یک محدث فقیه بوده، یک کتابشناس بسیار متبحر نیز بوده است به طوری که ایشان 250 طلبه را در اصفهان گردهم آورد که تمامی کتب شیعه را جمع آوری و منتشر کنند.

بسیاری از کتابها در کتابخانه علامه مجلسی نگهداری شده بود که متاسفانه همه آنها از بین رفته است.

اما کتابهایی که به دست ما نرسیده است؛ عدم دسترسی به این کتب نیز علل گوناگون دارد، برخی از آنها هرگز به دست ما نخواهد رسید و برخی دیگر ممکن است در آینده کشف و در دسترس قرار گیرد. دسته اول کتابهایی هستند که بر اثر حوادث روزگار کاملاً از بین رفته و نابود شده اند، حوادثی مانند، موریانه، آبگرفتگی ، آتش سوزی و... و یا بدست معاندین افتاده و از بین رفته است. نمونه آن کتابخانه مرحوم شیخ طوسی که توسط ابن حاجب ملعون خراب شد و تمام کتابهای آن از بین رفت که اگر از بین نمی رفت حدود 400 عنوان کتاب دست اول فقه شیعی در حال حاضر موجود بود. به عنوان مثال خواجه نصیر الدین طوسی کتابی داشت در موضوع امامت از دیدگاه اهل سنت، ایشان این کتاب را در بغداد نزد حاکم وقت عرضه داشت. ابن حاجب این کتاب را پس از مشاهده، در آب دریا انداخت و نابود کرد. این وضعیت تا قرن ششم هجری قمری ادامه داشت. به این ترتیب کتابهای نابود شده دیگر پیدا نمی شوند چون تنها نسخه آنها از بین رفته است. اما برخی دیگر از کتابها که ممکن است پیدا شوند؛ کتابهای نسخ خطی یا سنگی هستند که فعلاً کسی روی آنها کار نکرده و چاپ و منتشر ننموده است، مانند صحیفه سجادیه آیت‌الله العظمی بروجردی یا منهج المقال ایشان که هنوز چاپ و منتشر نشده است. دسته دیگر کتابهایی است که توسط دلالان از غرب آورده شده است، ولی تاکنون چاپ نشده و بالاخره کتابهایی که به خاطر سود مالی، برخی اجازه استفاده و چاپ آن را نمی دهند و به نوعی کتاب را زندانی کرده اند. به عنوان مثال کتابی با عنوان مرشد الزوار که این کتاب زندگی نامه شخصیتهایی از علمای اهل سنت است که قبور ائمه علیهم السلام را زیارت کرده اند. در برهه ای از زمان بنا بر این شد که این کتاب چاپ و منتشر شود، اما به دلایل متعدد و برخی کارشکنی ها و مداخلات، این امر میسر نشد. متاسفانه باید گفت که این اشکالات وجود دارد و ضربه های بزرگی به علم و تحقیق و پژوهش وارد می کند.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد اینکه از برخی علما آثار بیشتر و از برخی دیگر آثار و تالیفات کمتری به جا مانده است که این امر به دو دلیل اتفاق افتاده است: یکی به دلیل علم و دانش بیشتر و موقعیت اجتماعی بهتری که آن عالم داشته، باعث شده که کتابهای وی بازنشر و رواج بیشتری پیدا کند. به عنوان مثال مرحوم علامه مجلسی و علمای به نام دیگر، که از آنها نسبت به سایر علما، کتابهای بیشتری به جا مانده است و یا نمونه دیگر نقل آیت الله فشارکی است که ایشان با واسطه از آیت الله العظمی بروجردی نقل می‌کردند: که ایشان از زبان علامه مجلسی گفته بودند، که بیش از 200 خطاط درجه یک و مهم را گردآورده بودند تا آثار ایشان که بیشتر در زمینه مسائل اعتقادی دینی است، کتابت و منتشر کنند.

گاهی اتفاق افتاده است که عالمی کتابهای زیادی داشته ولی همگی آنها از بین رفته است و اکنون فقط 5-10 مورد از آثارش باقی مانده و یا ممکن است اثری هنوز توسط فهرستنویسان شناسایی و بازنشر نشده باشد. یک نمونه آن مقتلی است که دو سال پیش شناسایی و منتشر شد. این مقتل اثر محمد تویسرکانی شافعی است که از قرن ششم هجری باقی مانده و نسخه ای از آن در کربلا یافت شد و در همانجا چاپ و منتشر گردید. در این مقتل قسمتهایی از تاریخ کربلا وجود دارد که در کتب قبل از آن موجود نیست و بعد از انتشار آن این قسمت از تاریخ روشن شد!

آخرین مطلبی که باید به آن اشاره کرد اینکه، کتابهایی که یک عالم می نویسد در ابعاد و موضوعات مختلفی است. مثلا کتابهای شیخ طوسی در موضوعات فقه، اصول، تفسیر، کلام، رجال، تاریخ و درایه هستند و به نحوی ارتباطی مابین این کتب و موضوعات آنها وجود دارد. حال این ارتباط به چه شکلی است درباره آن مقالات زیادی نوشته شده است و باید بیشتر مورد بررسی قرار گیرد.