جلسه نوزدهم روش تدوین پایان نامه ارشد و رساله دکترا
در جلسه گذشته درباره روشهای گردآوری داده صحبت شد، انواع روشهای گردآوری داده مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه‌ای و اسنادی یا کتابخانه‌ای هستند، که هر کدام از روشها باید متناسب با روش پژوهش انتخاب شوند. پس از آن می‌رسیم به انتخاب ابزارهای گردآوری داده که دو ابزار داریم. باید دقت کنیم که این ابزارها با روشهای گردآوری داده، اشتباه گرفته نشود. دو ابزار گردآوری داده(data gathering tools) وجود دارد که عبارتند از: سیاهه‌وارسی(check list) و پرسشنامه
- چک‌لیست یا سیاهه‌وارسی یکی از ابزارهای گردآوری داده است و همانطور که از نامش پیداست برای وارسی، چک کردن و ارزیابی ویژگی‌های جامعه پژوهش استفاده می‌شود. بنابراین چک‌لیست یک فهرست از عناصر است. این عناصر یا المنت‌ها بیانگر این مطلب هستند که آیا جامعهِ موردِ بررسی، دارای یک سری از ویژگی‌ها هستند یا خیر. در حقیقت چک‌لیست یک برگه استاندارد بومی است که متناسب با context موجود، طراحی می‌شود. به عنوان مثال فرض کنید برای برگزاری یک همایش، چک‌لیستی تهیه و تمام کارهای مربوط به برگزاری همایش را در آن فهرست کرده‌اید تا به ترتیب انجام دهید و کاری از قلم نیفتد. چک‌لیست در پژوهش نیز بر اساس یک سری معیار تهیه می‌شود تا بررسی کنیم، افراد جامعهِ در حال مطالعه، چقدر از آن معیارها تبعیت می‌کنند.
معمولاً چک‌لیستها از لحاظ منبع دو نوع هستند: یک نوع آنکه بیس آن متشکل از یک یا چند استاندارد است که بهترین نوع چک‌لیست است و بیشتر توصیه می‌شود، و یا اینکه می‌تواند براساس مشاهده باشد، که معمولا ابزاری که در مشاهده‌ها استفاده می‌شود، چک‌لیست است. به عنوان مثال در حوزه بازیابی اطلاعات می‌خواهیم ببینیم موتورهای کاوش، نتایجی که پیدا می‌کنند متناسب با کوئری داده شده است یا خیر؟
یعنی ماهیت چک‌لیستها ارزیابانه (evaluation) است و از این بابت خیلی مهم است. چون هر پژوهشی حتما باید جنبه ارزیابانه داشته باشد. به عبارت دیگر هر پژوهشی باید ماهیت evaluation داشته باشد و یک ارزیابی بر اساس آن پژوهش صورت بگیرد. ابزار سنجش evaluation، چک‌لیست است. نوع دیگر، چک‌لیست محقق‌ساخته است که توسط خودِ پژوهشگر طراحی شده است و استاندارد خاصی ندارد، بلکه یک سری ؟ از منابع هسته (core resources) یا مراجع(references) که در یک رشته، مرجع هستند، استخراج می‌شوند و براساس آن معیارهای ارزیابی، عناصر چک‌لیست طراحی می‌شوند که این کار، کار نسبتاً سختی است.
چک‌لیست ها نیاز به روایی دارند، در حقیقت در استفاده از ابزار چک‌لیست فقط بررسی اعتبار، لازم است.
نکته: چک‌لیست می‌تواند در کنار پرسشنامه به کار رود و ترکیب روشها هیچ مانعی ندارد.
چک‌لیستها ممکن است آماده باشند یا پژوهشگر، خود، آن را تهیه کند. امکان دارد یک سازمان یا مجموعه‌ای، چک‌لیستی برای ارزیابی خود تهیه کرده باشد و یا ممکن است در پژوهشی در گذشته به کار رفته باشد. بنابراین توصیه می‌شود که برای استفاده از چک‌لیست، ابتدا جستجو کنید تا اگر از قبل چک‌لیستی در زمینه موضوعی شما موجود باشد، از آن استفاده کنید. با استفاده از این کوئری می‌توانید چک‌لیست مورد نظر خود را پیدا کنید:
(checklist AND evaluat*) AND …
بسیار ساده و سریع می توانید چک لیست مورد نظر خود را یافته و با جرح و تعدیل و ادغام چندین مورد، چک‌لیست مورد نظر خود را بسازید.
اگر واژه هایی مثل research data را با اصطلاحاتی مانند: repository ترکیب کنید، منابعی را به شما معرفی می‌کند که دسترسی به مخازن چک‌لیست پیدا می‌کنید.
research data repository
نکته مهم: بهترین ابزارها و چک‌لیستها، آنهایی هستند که محقق‌ساخته باشند. یعنی توسط پژوهشگر تهیه شده باشند. معمولاً داوران به این نوع چک‌لیست اهمیت بیشتری می‌دهند. اگر از طریق جستجوهای گفته شده، چک‌لیست مورد نظر خود را پیدا نکردید، برای جستجو از اصطلاح Criterion به معنای معیارهای ارزیابی استفاده کنید. با این اصطلاح می‌توانید خود، به ساخت چک‌لیست اقدام کنید.
- پرسشنامه: به دلایل مختلف برای بسیاری از پژوهشها از ابزار پرسشنامه استفاده می‌شود. پرسشنامه فهرستی از پرسشهاست که براساس یک سری از مولفه‌ها تنظیم و طراحی می‌شود تا با استفاده از یک سری گویه (پرسش)، پژوهشگر، مطالبی را از جامعه پژوهش خود سوال کند. که این سوالات می‌تواند از فرد یا گروهی از افراد پرسیده شود. معمولاً پرسشنامه برای پژوهشهای پیمایشی استفاده می‌شود و یا زمانی که جامعه پژوهش گروههای بزرگ را شامل می‌شود. همانطور که قبلا اشاره شد، چک‌لیست برای ارزیابی‌هایی است که روی گروههای کوچک با مشاهده مستقیم قابل بررسی است که فلان ویژگی وجود دارد یا خیر. اما در پرسشنامه با پرسیدن سوال از اشخاص، درباره مسئله‌ای نظرخواهی می‌شود. پرسشنامه معمولاً نسبت به دیگر ابزارها، گردآوری داده را تسهیل می‌کند.
پرسشنامه‌ها انواع مختلفی دارند و متناسب با پژوهش باید انتخاب شوند. ابتدا برای یافتن پرسشنامه مناسب از طریق کوئری زیر اقدام کنید:
"data management" AND questionnaire
انواع پرسشنامه: پرسشنامه‌ها را از لحاظ ماهیت به دو دسته تقسیم می‌کنند: یک نوع از پرسشنامه وجود دارد با عنوان پرسشنامه باز که تقریبا شبیه پرسشهای تشریحی هستند. یعنی پژوهشگر از فرد می‌خواهد درباره مسئله مورد بحث به صورت کلی توضیح دهد. به عنوان مثال: درباره تاریخچه تشکیل شرکت توضیح دهید. درباره چالشها توضیح دهید و پرسشهایی از این قبیل. این نمونه‌ای از یک پرسشنامه باز است که محدودیتی برای پاسخ‌دهی ندارد. این نوع پرسشنامه، محاسن زیادی دارد، از جمله: پاسخها دقیق هستند و ارزش بیشتری دارند، اما یک مشکل بزرگ دارد و آن اینکه تحلیل پاسخها ساده نیست. در پژوهشهای کیفی معمولاً از پرسشنامه‌های باز استفاده می‌شود.
در پرسشنامه باز، چارچوب پرسشها مشخص است ولی از آزمودنی خواسته می‌شود که هرچه می‌خواهد در پاسخ به سوال بگوید. همانطور که گفته شد، از لحاظ داده، بهتر و دقیقتر است اما تحلیل آن تا حدودی سختر از پرسشنامه بسته است.
نوع دیگری از پرسشنامه با عنوان پرسشنامه بسته است. پرسشهای چندگزینه‌ای یکی از نمونه‌های بارز پرسشنامه‌های بسته هستند. در این نوع پرسشنامه، آزمودنی از بین چهار پاسخ یکی را انتخاب می‌کند و پژوهشگر پاسخها را بدست می‌آورد. حُسن پرسشنامه باز در این است که به آسانی تحلیل می‌شود. زمانی که جامعه پژوهش بزرگ باشد و روش گردآوری داده، پرسشنامه‌ای باشد، معمولاً از پرسشنامه بسته استفاده می‌شود. اگر جامعه پژوهش محدود باشد و روش گردآوری داده، مصاحبه باشد، قطعاً پرسشنامه باز بهتر و کارآمدتر خواهد بود.
نوع سومی از پرسشنامه از لحاظ ماهیت وجود دارد با عنوان پرسشنامه بینابینی و آن زمانی است که هم پرسشهای چندگزینه‌ای داشته باشیم و هم یک یا چند پرسش تشریحی. این پرسشنامه زمانی به کار می رود که از پرسشهای چندگزینه‌ای استفاده شده باشد ولی در انتهای آن چند پرسش تشریحی نیز قرار داده باشند.
انواع پرسشنامه از لحاظ نحوه اجرا: یک نوع آن پرسشنامه ایست که همراه با مصاحبه است و بهترین نوع پرسشنامه است. همانگونه که قبلا گفته شد، در مصاحبه، بخصوص از نوع انعطاف‌پذیر و نیمه‌انعطاف‌پذیر از پرسشنامه باز استفاده می‌کنیم. در مصاحبه غیرانعطاف‌پذیر، از پرسشنامه بسته استفاده می‌شود.
نوع دیگر، پرسشنامه خودایفا است که پژوهشگر پرسشنامه را در اختیار فرد یا گروه قرار می‌دهد و خودشان به سوالات پاسخ می‌دهند و به شکل مصاحبه نیست. نوع دیگر پرسشنامه پستی است. در این روش، پرسشنامه برای افراد پست می‌گردید. این نوع، در گذشته استفاده می‌شد، اما امروزه دیگر متداول نیست. در مقابل، پرسشنامه الکترونیکی است که بدلیل دسترسی آسان و سهولت در استفاده، بسیار مورد استقبال پژوهشگران قرار گرفته است. در حال حاضر بهترین نوع پرسشنامه، الکترونیکی است که استفاده می‌شود.
استفاده از هر یک از انواع پرسشنامه منطق خاص خود را دارد و حتما باید متناسب با اهداف، جامعه و روش پژوهش شما باشد.
مزایای پرسشنامه: در مصاحبه چون مصاحبه کننده حضور دارد و تعامل برقرار می‌کند، خواه‌ناخواه بر روی پاسخ‌های مصاحبه‌شونده تاثیر می‌گذارد. اما در پرسشنامه اینطور نیست. از دیگر مزایای آن می‌توان به ارزان و ساده‌بودن این روش اشاره کرد. معمولاً پاسخها محرمانه می‌ماند و به همین دلیل فرد با آرامش خاطر بیشتری پاسخ می‌دهد و جوابها واقعی‌تر و قابل اعتمادتر است. البته احتمال غیرواقعی بودن پاسخ نیز وجود دارد.
نکته: در پرسشنامه‌های بسته معمولاً پرسشهای راستی‌آزمایی قرار می‌دهند تا اگر در پاسخها تعارض یا تناقضی وجود داشته باشد، مشخص شود.
معایب پرسشنامه: یک نمونه اینکه ممکن است سوال واضح نباشد و فرد متوجه منظور سوال نشود و پاسخ اشتباه دهد یا اصلا پاسخ ندهد . از دیگر معایب این روش اینکه امکان پرکردن پرسشنامه برای افراد بی‌سواد فراهم نیست در صورتی که در پژوهشهای میدانی علوم اجتماعی و جامعه شناسی این افراد نیز اهمیت دارند و لازم است که در جامعه پژوهش وجود داشته باشند.
چند نکته درباره پرسشنامه که باید رعایت شود:
- در پرسشنامه حتماً یک مقدمه خوب بنویسید.
- در ابتدای پرسشنامه به این نکته اشاره کنید که اطلاعات شما محرمانه خواهد ماند.
- پرسشها حتماً قابل فهم باشد. زیرا در صورت قابل فهم نبودن امکان پاسخ نادرست وجود دارد که این مسئله ارزش و اعتبار پژوهش شما را زیر سوال می‌برد.
- تعداد پرسشها زیاد نباشد تا افراد بتوانند در وقت اندک پاسخ دهند. گاهی به دلیل حجم بالای سوالات، افراد از پاسخ‌دهی سرباز می‌زنند. سعی کنید پرسشنامه موجز، مفید و مختصر باشد.
- سوالات دوستانه باشد، از الفاظ تند و رکیک استفاده نشود. از مطرح کردن پرسشهای حساسیت برانگیز حتی الامکان بپرهیزید.
- ترکیبی از پرسشهای باز و بسته انتخاب کنید که به نتایج بهتری برسید.
مهمترین چیزی که برای سنجش ابزارهای گردآوری داده‌های پژوهش استفاده می‌شوند، روایی و پایایی است.
چک‌لیستها همانطور که قبلاً اشاره شد، فقط نیاز به روایی دارند. اما پرسشنامه‌ها هم روایی و هم پایایی نیاز دارند.
روایی یعنی اعتبار داده. یعنی تناسب بین ابزار گردآوری داده با چیزی که قصد سنجش آن را داریم. به عنوان مثال برای سنجش فشار خون فرد، از دستگاه فشارسنج استفاده می‌شود و دستگاه اکسیژن سنج کارایی ندارد. در حقیقت روایی، صحت داده‌ها را تضمین می‌کند. هم در پرسشنامه و هم در چک‌لیست باید روایی رعایت شود. برای سنجش روایی حداقل پنج نفر متخصص باید نظر بدهند، که لازم است پژوهشگر برای متخصصین، اهداف پژوهش، موضوع و بیان مسئله را تبیین کند.
پایایی یعنی اعتماد به تکرار داده‌ها. یعنی اطمینان حاصل کنیم که با تکرار، نتایج تغییر نمی‌کند و می‌توان در رابطه با این موضوع از پرسشنامه بارها استفاده کرد. این به معنی پایایی در تکرار و اعتمادپذیری ست. برای بررسی پایایی معمولا از آزمونهای آماری مانند آزمون آلفای گروم باخ استفاده می‌کنند. پایایی را با استفاده از ابزار و نرم افزارهای ماشینی مثل نرم افزار آماری spss بررسی می‌کنیم. ولی روایی باید توسط اشخاص بررسی و تایید شود.
در پرسشنامه، پرسشها باید متناظر با یک هدف فرعی یا پرسش پژوهش باشد و این باید در روش‌شناسی در فصل سوم پایان‌نامه یا رساله قید شود. به عبارت دیگر سوالات پرسشنامه کاملاً متناظر با پرسشهای پژوهش هستند.
تهیه و تنظیم گزارش: بنت الهدی موحدی محب
لینک ویدیو این جلسه :
https://www.aparat.com/v/Tel8w