کتابشناسی کتاب الکافی(2)

دومین جلسه از سلسه نشستهای کتابشناسی منابع اسلامی که با حضور حجت الاسلام و المسلمین سید حسن سجادی در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار می‌شود، به بخش دیگری از مباحث مربوط به کتاب کافی اختصاص داشت. در این جلسه که روز شنبه3 مهر1400 در تالار کتابخانه برگزار شد، حجت الاسلام و المسلمین سجادی، به نکاتی اشاره کردند و گفتند: اولین نکته اخلاقی که جا دارد در اینجا گفته شود، اینکه؛ به چه دلیل مرحوم کلینی اقدام به نگارش کتاب الکافی نمود؟ ایشان در مقدمه کتاب که خطبه مفصلی است در 4 بخش، به این مسئله پرداخته و به دغدغه خویش برای تالیف کتاب اشاره نموده است. در این مقدمه، مرحوم کلینی نقل می‌کنند که عده ای از دوستان به بنده نامه‌ای نوشتند و اظهار داشتند: مردم دین را رها کرده و بیشتر به ثروت و مال‌اندوزی روی آورده‌اند و از اصول و فروع دین و اخلاقیات روی برگردانده‌اند و یا اینگونه مسائل به حاشیه رانده‌ شده‌است. بر اساس همین مطلب دست به قلم شده، طی بیست سفر از کلین به بغداد و از بغداد به کلین آمدم و در طول بیست سال تلاش، این کتاب را تالیف نمودم. وی در توصیف تلاشهای سخت خود در راه نگارش این کتاب به این مطلب اشاره می‌کند که: حتی اگر حدیثی را از اساتیدم شنیده بودم ولی خود، در کتابی ندیده بودم و به هر ترتیب مصدر کلام استاد را نیافتم، مجدداً برای اطمینان بیشتر به بغداد سفر کردم. اینگونه پس از بیست سال تلاش نگارش این کتاب را به پایان رساندم. ایشان در قسمتی دیگر از این مقدمه گفته‌اند: احادیثی را در این کتاب جمع آوری نمودم که بین من و خدای من حجت شرعی است و معتبرترین احادیث را جمع آوری کرده است.

مرحوم کلینی تنها یک محدث نبوده، بلکه از تالیفات ایشان می‌توان پی برد که وی آثار ارزشمند دیگری نیز داشته که متاسفانه همه از بین رفته‌اند و جز کتاب کافی چیزی از آثار ایشان باقی نمانده است. ایشان کتابی دارند تحت عنوان «تفسیرالرویا» (تعبیرخواب) که متاسفانه در دست نیست. مرحوم شیخ محمدتقی شوشتری که کتاب تعبیرخواب نوشته‌است در کتاب خود از آن نام برده و احادیثی را از آن کتاب نقل می‌کند. اما این کتاب تا کنون پیدا نشده ولی احتمال دارد که در کتابخانه شخصی مرحوم شوشتری در شوشتر موجود باشد.

کتاب دیگر کتاب رجال مرحوم کلینی است که بسیار ارزشمند است و از بین رفته است. کتاب دیگر ایشان کتاب کلامی اوست با عنوان «الرد علی القرامطه»، که شامل احادیث کلامی است و ایشان آن را گردآوری نموده است. کلینی در جایی از کتاب کافی می‌گوید که من مفصلترین احادیث را در این کتاب آورده‌ام، با وجود اینکه دوجلد از کتاب کافی اختصاص به احادیث کلامی، امام‌شناسی و خداشناسی دارد، معلوم می‌شود که آن کتاب بسیار مفصل و ارزشمند بوده است، ولی متاسفانه هم‌اکنون در دسترس نیست. کتاب «رساله الائمه علیهم السلام»، مکاتب ائمه علیهم السلام را جمع‌آوری کرده و جالب این است که در کتاب «مکاتب الائمه» مرحوم میانجی یا در «ینابع الحکمه فی مکاتب الائمه» فیض کاشانی، از کتاب «رساله الائمه علیهم السلام» نقل‌هایی وجود دارد. پنجمین کتاب تالیف مرحوم کلینی کتاب «الکافی» است و ششمین کتاب که نسخه خطی آن موجود است اما تاکنون چاپ نشده، کتاب «ماقیل فی الائمه من الشعر» است. از این کتاب پیداست که ایشان ادیبی زبردست در حوزه ادبیات عرب بوده است. به همین جهت است که کتاب کافی را نیز بسیار ادیبانه و با ادبیاتی پخته نگاشته است. بخصوص مقدمه کتاب را که اگر کسی نداند تصور می‌کند مقدمه نیز جزء احادیث کتاب است. کتاب «ماقیل فی الائمه من الشعر» اشعار بزرگان در وصف ائمه است که ایشان در آن زمان گردآوری نموده است. مع‌الاسف هیچ یک از کتابهای ایشان بجز کتاب الکافی در دسترس نیست و اطلاعی از باقی کتابها وجود نداردکه آیا این کتب از دست رفته است یا در کتابخانه های شخصی علما هنوز موجود است. بهر حال جای این آثار بسیار خالی است.

نکته دوم که باید به آن توجه شود اینکه حدود 12 ترجمه از کتاب کافی در دست است که فقط دو مورد آن ترجمه کامل است. مابقی این ترجمه ها فقط شامل اصول کافی است و یا فقط یک حدیث ترجمه شده، مانند شرح و ترجمه «حدیث جنود عقل و جهل» که امام خمینی (ره) ترجمه نموده است و یا ملاصالح مازندرانی با وجود اینکه هم اصول و هم فروع کافی و هم احادیث اخلاقی را شرح و ترجمه کرده است ولی روضه کافی را شرح نکرده است. اما برخی از بزرگان دیگر فقط به شرح احادیث اخلاقی پرداخته اند. با این مقدمه می‌خواهیم به این نکته پی‌ببریم که با وجود این همه حواشی و ترجمه و شرح که بر کتاب کافی وجود دارد، چه نیازی به تالیف کتاب «اسانید کافی» وجود داشت؟ در پاسخ باید گفت: آیت الله العظمی بروجردی(ره) به یک خلأ بزرگ و مهم پی‌بردند که با تالیف این کتاب این خلأ را پر نمودند. ایشان عقیده داشتند که برای شناخت کتابهای درایه الحدیث کافی، لازم است که علم درایه بدانیم. برای شناخت راویان حدیث، باید کتب رجال را جستجو کنیم و اگر بخواهیم فقه الحدیث را بخوانیم باید کتابهای فقهی را مطالعه نماییم. بنابراین خلا وجود یک کتاب که تمام اسناد کافی را بدقت و یکجا دربرگیرد، به چشم می‌خورد. به همین دلیل آیت‌الله بروجردی آنچه از کتاب کافی وجود داشت، اعم از مسائل رجالی، درایه و ... و همچنین مسائلی که دیگران به آنها توجه نکرده و یا نتوانسته‌اند جمع آوری کنند را در یک کتاب گردآورد و باقی مسائلی که دیگران اشتباه متوجه شده‌اند را نیز تصحیح نمود. به این ترتیب «اسانیدکتاب الکافی» مرحوم بروجردی سه مزیت مهم دارد:

1. جداسازی راویان احادیث کافی از رجال، درایه و تراجم
2. برطرف نمودن نقصها و نقدهایی که بر آن وارد بود و دقت در متون
3. جلوگیری از تکرار و مسائل بیهوده و کم عمق

بنابراین برای شناخت کتاب «الکافی» بهترین منبع کتاب «اسانیدکافی» مرحوم آیت الله بروجردی خواهد بود. در پایان باید گفت، کتاب با عظمت کافی منبع همه آثار شیعه می‌باشد. چراکه روایات تفسیری، فقهی، اصولی و کلامی و حتی روایات ادبیات عرب را نیز می‌توانید در کتاب کافی جستجو نمایید.

و در آخر باید به این نکته اشاره کنیم که افسوس و هزاران افسوس که نقدهایی که بر این کتاب با عظمت نوشته شده، به صورت همه جانبه پاسخ داده نشده است. فقط یک کتاب با عنوان «دفاع الکافی» نوشته شده که آن هم فقط به نقدهایی که شیعیان داخل ایران به کافی وارد نموده‌اند، پاسخ داده است و یا کتابی که آیت‌الله ری‌شهری درباره کلینی و کتاب کافی با عنوان «گفتگوها و گفتارها» در کنگره مربوط به شیخ کلینی جمع‌آوری و در 16 مجلد منتشر شده‌است. این مجموعه، مصاحبه‌ها و نقدی بر ترجمه‌های کتاب کافی است و دیگر هیچ. در این میان هیچ پاسخی به 150 رد که بر کتاب کافی، توسط وهابیون و اهل‌سنت نوشته شده، داده نشده است. افسوس و صد افسوس که تاکنون کسی پیدا نشده تا دفاع جانانه‌ای از کافی داشته‌باشد و همه آنچه که دیگران علیه کافی گفته‌اند را پاسخ دهد.

تهیه و تنظیم: بنت الهدی موحدی محب