جلسه 18 روشهای تدوین پایان‌نامه ارشد و رساله دکترا

هجدهمین جلسه از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران استان قم در تاریخ چهارشنبه 31 شهریور 1400 برگزار شد. این نشست که با تدریس دکتر سید مهدی طاهری و به همت کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی به صورت مجازی برگزار گردید، اختصاص به بیان انواع روشهای گردآوری داده داشت. در ابتدا دکتر طاهری، مدرس کارگاه به یادآوری مباحث گذشته پرداختند و عنوان کردند: همانگونه که قبلا ذکر شد، هر پژوهشی ابتدا از لحاظ ماهیت و نوع هدف تقسیم‌بندی می‌شود. بر این اساس هر پژوهش، بنیادین، توسعه ای و یا کاربردی است. نوع پژوهش در فصل سوم و در بخش روش‌شناسی بیان می‌شود. سپس در همان بخش به روش اجرای پژوهش اشاره می‌شود که بر اساس ماهیت پژوهش تعیین می‌گردد.

نکته: تمامی آیتم‌ها و اجزای پژوهش در پایان‌نامه ارشد، رساله دکترا و مقاله مشترک هستند و ذکر هر کدام ضروی است، اما در مقاله به صورت مختصر و خلاصه و در حد یک پاراگراف، ولی در پایان‌نامه و رساله به صورت مفصل و با تفصیل بیشتر نوشته می‌شود.

زمانی که روش انجام پژوهش را انتخاب نمودیم و در مقاله یا پایان نامه، آن را قید کردیم، به توضیح آن می‌پردازیم. به عنوان مثال اگر پژوهش شما تجربی باشد، باید به گروههای آزمون و گواه اشاره کنیم و فرایند آن را کاملاً تشریح نماییم. همانطور که قبلاً هم بارها تاکید شد، چون اعتبارِ یافته‌های شما به روش انتخابی بستگی زیادی دارد، توضیح و تشریح آن بسیار اهمیت دارد.

سپس به روشهای گردآوری داده می‌پردازیم که بنا به انتخاب روشهای اجرای پژوهش متفاوت خواهد بود. در این مرحله به این مسئله برخورد می‌کنیم، داده‌هایی را که برای پرسشها و فرضیه‌ها نیاز داریم، چگونه و از کجا باید گردآوری نماییم؟ با چه روشهایی این داده‌ها را گردآوری کنیم؟ این روشها یکی از چهار مورد زیر است که هر کدام به تفصیل توضیح داده می‌شود:

مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه ای، اسنادی یا کتابخانه ای.

برخی از پژوهشگران این چهار نوع را روش پژوهش می‌دانند که کاملاً اشتباه است. برخی دیگر روش اسنادی با روش کتابخانه‌ای را متفاوت در نظر می‌گیرند که باز هم اشتباه است. برخی معتقدند روش اسنادی بررسی اسناد و مدارک است و روش کتابخانه‌ای بررسی مقالات و کتب که این کاملاً اشتباه و غلط است.

1. مصاحبه(interview): مصاحبه می‌تواند هم به صورت حضوری و هم به صورت غیرحضوری انجام شود. مهمترین ویژگی مصاحبه انعطاف‌پذیری آن است. مصاحبه یکی از روشهایی است که بسیار منعطف است. سه نوع مصاحبه وجود دارد: یک نوع آن مصاحبه هدایت شونده است. نوع دیگر مصاحبه ساختار یافته (بسته) و دودیگر، مصاحبه ساختار نیافته (باز) است. به طور کلی مصاحبه به این سه شکل انجام می‌شود که با تعابیر مختلفی به کار می رود و بهتر است در قسمت روش‌شناسی ذکر شود که از چه نوع روش مصاحبه‌ای در گردآوری داده‌ها استفاده شده‌است. از لحاظ اعتبار داده نسبت به روشهای دیگر گردآوری داده، مصاحبه و مشاهده بهترین روشها هستند. در دو روش دیگر کیفیت و اعتبار داده‌های گردآوری شده به اندازه مصاحبه و مشاهده نیست. یکی از محاسن مصاحبه این است که مصاحبه‌گر بهترین پاسخ‌ها را دریافت می‌کند. اما این روش در موارد کوچک جوابگو است. به این معنی که باید تعداد اجزای جامعه پژوهش محدود باشد. به دلیل اینکه مصاحبه، فرایندی زمان‌بر است و هماهنگی با افراد را می‌طلبد و همچنین زمان انجام آن طولانی است و این تا حدودی کار پژوهش را دشوار می‌کند. معمولاً از مصاحبه برای روشهای پژوهش با رویکرد کیفی استفاده می‌شود و یا زمانی که تعداد جامعه پژوهش محدود بوده و لازم است که اعتبار و دقت داده‌ها بالا باشد. در این صورت از روش مصاحبه استفاده می‌شود.

مصاحبه باز براساس پرسشهایی است که پرسیده می‌شود. یعنی از مصاحبه‌شونده سوالاتی پرسیده می‌شود که اجازه می‌دهد وی تمام اطلاعات و داده‌های مربوط به آن سوال را در اختیار مصاحبه‌گر قرار دهد. مانند: « بیشتر در مورد این مطلب توضیح دهید » و یا، « دیدگاه خود را در مورد این مطلب به طور کلی بیان کنید ».

در مصاحبه بسته از سوالات بسته استفاده می‌شود. مثلاً: « دقیقاً چه کاری را در مورد مدیریت سازمان انجام داده اید؟» و یا، «دقیقاً چه روزهایی از هفته مراجعه داشته اید؟» و ... یعنی پرسش شما یک پاسخ مشخص و محدود دارد که به این نوع مصاحبه، بسته می‌گویند. در مصاحبه حتماً از پرسش استفاده می‌شود. چراکه راه برقراری ارتباط، پرسش است.

مصاحبه هدایت‌شده یکی از بهترین انواع مصاحبه است. به این صورت که مصاحبه‌گر سوالاتی را می‌پرسد که مصاحبه‌شونده را به سمت هدف پژوهش خود هدایت کند. یعنی سوالات کاملاً سیستماتیک و به ترتیب دارای توالی است که کم کم گفتگو را به سمتی هدایت می‌کند که پژوهشگر در نظر دارد. ممکن است هر سوال براساس پاسخ مصاحبه شونده و متناسب با آن پرسیده شود. به این شکل به سمتی که هدف پژوهش هست و وی در نظر دارد هدایت می‌کند. بنابراین این روش مصاحبه بهترین نوع آن است. حسن دیگر آن این است که با هر شخصی، با هر درجه‌ای از سواد و یا توانایی، می توان مصاحبه انجام داد. همچنین روش مصاحبه برخی معایب نیز دارد که از معایب آن  می توان به وقت‌گیری و پرهزینه بودن آن اشاره کرد، و نیز ممکن است خواه ناخواه نظرات مصاحبه گر تاثیرگذار باشد. مشکل دیگری که وجود دارد اینکه، ممکن است مصاحبه‌شونده یک شخصیت مصنوعی از خود نشان دهد و احتمال دارد که همه واقعیت خود را نشان ندهد.

2. مشاهده(observation): روش دوم گردآوری داده‌ها، روش مشاهده است. این روش نیز مانند مصاحبه، روش بسیار خوبی است و انواع مختلفی دارد. دراین روش، پژوهشگر روی رفتار و گفتار اشخاص از طریق حواس پنجگانه مشاهده انجام می‌دهد. معمولاً در پژوهشهایی که حالت بالینی دارند از روش مشاهده استفاده می‌شود. به عنوان مثال برای تحلیل یک نرم افزار، قطعاً روش مشاهده بهترین روش خواهدبود. در برخی پژوهشها واقعاً لازم است که پژوهشگر با حواس پنجگانه مشاهده انجام دهد. دو روش مشاهده و مصاحبه از روشهایی است که در پژوهشهای کیفی بسیار استفاده می‌شود. چون اینگونه پژوهشها براساس تحلیل است و هر دو این روشها به نوعی تحلیلی است نسبت به رفتارهای آزمودنی یا دیدگاهها و ... .

در روش مشاهده معمولاً با سوژه مورد نظر ارتباط مستقیم برقرار نمی‌کنند و ویژگی‌های یک پدیده را باید با حواس پنجگانه ببینند و ثبت نمایند. مشاهده و مصاحبه نسبت به دو روش دیگر از اعتبار و صحت بالایی برخوردار است. مشاهده انواع مختلفی دارد:

مشاهده ساده: در این نوع مشاهده هیچ تعیین مقوله‌ای وجود ندارد و فقط صرف مشاهده است، بدون اینکه تاثیرگذار باشیم و یا جنبه‌های مختلفی را بسنجیم.

مشاهده طراحی شده یا ساختاریافته: در این نوع مشاهده، هدف، تعیین مقوله‌های قابل مشاهده است و فقط همان مقوله‌ها بررسی می‌شود. پژوهشگر خود تعیین می‌کند چه مقوله‌هایی را می‌خواهد مشاهده کند و همه چیز برای او مهم نیست، همه رفتار فرد در بافت خاص مهم نیست و فقط یک رفتار بخصوص با مواجهه با مورد خاص مدنظر است و اگر با پدیده یا مداخله‌گری که پژوهشگر وارد می‌کند، مواجه شد، چه رفتاری از خودبروز می‌دهد؟ این مشاهده، طراحی شده یا ساختاریافته نام دارد. مشاهده، روش بسیار خوبی است اما نمی‌توان برای همه انواع پژوهش از آن استفاده نمود. این روش نیز دارای معایب و مزایایی است. مزیت این روش این است که چون از نزدیک، جزئیات را مشاهده می‌کنید، درستی و صحت اطلاعات، بالاست، بخصوص اگر از ابزارهای جانبی استفاده شود، مانند: ضبط صدا یا فیلم، صحت اطلاعات را بالاتر نیز می برد و دقیقاً همان چیزی است که نشان داده می‌شود. از دیگر مزایای روش مشاهده اینکه می‌توان در زمان کوتاهی اطلاعات نسبتاً زیادی بدست آورد. از معایب این روش یکی حضور مشاهده‌گر است . همیشه حضور مشاهده‌گر تاثیرگذار بوده، حتی اگر پنهانی وارد شود، به هر حال تاثیر خود را می‌گذارد. به طور کلی کنترل عوامل محیطی بسیار مشکل است. به عنوان مثال اگر در روش تجربی از مشاهده بعنوان روش گردآوری داده استفاده کنیم، باید تمام عوامل مداخله‌گر را کنترل کنیم. از دیگر معایب روش مشاهده، مانند مصاحبه زمانبر و وقت گیر بودن آن است و همچنین هزینه‌ای که این روش دربر دارد. بیشتر پژوهشهای پیمایشی در حوزه علوم اجتماعی از این روش بسیار استفاده می‌کنند.

3. پرسشنامه (questionary): روش دیگر گردآوری داده‌ها روش پرسشنامه‌ای ست: لازم به ذکر است که یک روش پرسشنامه‌ای وجود دارد و یک ابزار پرسشنامه. اصطلاح questionnaire هم به معنای اسمی به کار می‌رود و هم به معنای فعلی. معنای فعل آن یعنی استفاده از ابزار پرسشنامه برای یک پژوهش(روش گردآوری داده) اما معنای اسمی آن یعنی پرسشنامه(ابزار گردآوری داده)

در مورد روش پرسشنامه‌ای چندین بحث وجود دارد: یکی اینکه در این روش، جامعه پژوهش می‌تواند زیاد باشد. این روش از همه روشها، مقرون به صرفه‌تر و سریعتر است. این از مزایای روش پرسشنامه‌ای ست، اما از معایب آن می‌توان به عدم دقت در صحت و اعتبار داده‌ها اشاره کرد. در پرسشنامه اعتبار و صحت داده‌ها به اندازه مصاحبه و مشاهده دقیق نیست. در برخی موارد ممکن است پاسخ‌دهنده، متوجه سوال نشود و پرسش را بی‌جواب باقی بگذارد که از معایب این روش به حساب می‌آید. همچنین در روش پرسشنامه‌ای با برخی چالشها مواجه می‌شویم که یکی از آنها داده‌سازی است. به همین دلیل داوران در پژوهشهایی که از روش پرسشنامه‌ای استفاده شده، همیشه نگران اعتبار داده‌ها هستند، چون در اینگونه پژوهشها امکان داده‌سازی بسیار وجود دارد. از لحاظ تحلیل داده‌ها، روش پرسشنامه از روش مصاحبه و مشاهده راحتتر است، بخصوص وقتی مصاحبه، به روش مصاحبه باز صورت بگیرد، تحلیل سخت‌تر نیز می‌شود، چرا که شخص همه اطلاعات را بیان نموده، اما تحلیل آن برای پژوهشگر دشوار خواهد بود. اما معمولاً تحلیل پرسشنامه ساده‌تر است.

نکته: یکی از ابزارهای مصاحبه پرسشنامه است. در روش پرسشنامه‌ای از سوالات تشریحی استفاده نمی‌کنیم، اما اگر بخواهیم از پرسشنامه در روش مصاحبه استفاده کنیم، بیشتر سوالات تشریحی خواهد بود.

4. تحلیل اسناد و مدارک(document analysis): روش دیگر گردآوری داده، روش اسنادی یا کتابخانه‌ای یا روش تحلیل اسناد و مدارک است. در این روش از متون و منابعی که موجود است برای گردآوری داده استفاده می‌شود. ممکن است برای پژوهش از روش پیمایشی استفاده شود، اما این پیمایش بر بررسی منابع و اسناد کتابخانه ای صورت بگیرد و از روش کتابخانه‌ای برای گردآوری داده استفاده شود. این روش گردآوری داده، بیشتر در روشهای کیفی مثل تحلیل محتوا و ... به کار می‌رود. چون در این روشها بیشتر از متون مختلف برای بدست آوردن اطلاعات و داده‌ها کمک می‌گیرند. گاهی لازم است که از روش اسنادی استفاده شود، برخی پژوهشها واقعا نیاز دارند که بخشی از داده‌ها را از طریق اسناد و مدارک و بررسی کتاب و مقالات بدست آوریم و باید دقت شود که ممکن است برخی اطلاعات از دل اسناد و مدارک استخراج شوند.

نکته: استفاده از منابع در تهیه پیشیه پژوهش روش اسنادی به شمار نمی آید.

گزارش از: بنت الهدی موحدی محب