از سلسه نشستهای کتابشناسی منابع اسلامی که با حضور حجت الاسلام و المسلمین سید حسن سجادی در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار می‌شود، جلسه اول به کتب حدیثی (کتابشناسی کتاب الکافی) اختصاص یافت. در این جلسه که روز چهارشنبه 30 شهریور 1400 در تالار کتابخانه برگزار شد، حجت الاسلام و المسلمین سجادی- مدرس این جلسه- عنوان کردند:

اساساً بشر در طول تاریخ برای تبادل اطلاعات خود از چهار روش بهره برده است: اطلاعات شفاهی، کتابهای نوشته شده، سخنرانی های انجام شده، بررسی جغرافیایی و در نهایت کتابهای خاصی که نوشته شده است.

در میان کتب، برخی از کتابها که ویژگی خاصی داشتند، سهم بیشتری از اهمیت را دارند و از میان کتابهای خاص، کتابهایی که در مورد عقاید بشر نوشته شده، ماندگاری بیشتری داشته است و در میان کتابهای عقایدی، کتب حدیثی از جایگاه ویژه ای برخوردارند. هم کتب حدیثی شیعی و هم کتب حدیثی اهل سنت. به این دلیل که مربوط به عقاید مردم بوده و این عقاید ماندگاری بیشتری داشته اند. همچنین به دلیل اینکه محکم نوشته شده است و در هر زمان، نیاز به آنها احساس شده است.

در میان کتب حدیثی شیعه که ماندگاری زیادی پیدا کرد و در همه زمینه ها کار بسیاری انجام شده است، کتب اربعه مهمترین کتب است و اولین و مهمترین آن کتاب «الکافی» است . کتاب الکافی کتابی است که در حوزه اصول و فروع و اخلاقیات دین نوشته شده است.

این کتاب سه بخش دارد: بخش اول، به اصول دین، بخش دوم به فروع و بخش سوم به اخلاقیات دینی پرداخته است. دو جلد اول کتاب به اصول دین اختصاص دارد، شش جلد بعدی به فروع و جلد آخر آن به نام روضه کافی است که اختصاص دارد به روایات و احادیث اخلاقی که جنبه عقایدی نیز دارند.

نوعاً برای شناسایی هر کتابی از شش دیدگاه به آن اثر نگاه  می شود به خصوص در حوزه حدیث شناسی:

1. اولین دیدگاه مربوط به درایه الحدیث و علم درایه است که بر اساس آن احادیث صحیح السند و یا ضعیف را شناسایی می‌کنند، از نظر علم درایه بهترین کتاب، کتاب مقباس الهدایه فی علم الدرایه مرحوم مامقانی است که انتشارات آل البیت آن را در بهترین شکل و در شش جلد منتشر کرده است.دومین کتاب در علم درایه، کتابی است که آیت الله محمدی ری شهری جمع آوری کرده، مجموعه ای از 15 رساله که علمای بزرگ اسلام درباره علم درایه نوشته اند، با عنوان اصول الحدیث که در دوجلد زیرنظر آقای محمدی ری شهری جمع آوری شده است. این کتاب از نظر اهمیت، بعد از مقباس الهدایه دومین کتاب در زمینه علم درایه است. کتب بعدی به ترتیب اهمیت، الرعایه فی علم الدرایه اثرمرحوم شهید ثانی، اصول الحدیث و الاحکام از آیت الله سبحانی و بسیار کتب دیگر در علم درایه است که هر کدام به نوعی کتاب کافی را از نظر اعتبار تایید می‌کنند.
2. دومین راهی که از طریق آن می‌توان به معرفی کتاب پی برد، ترجمه هاست. کتاب الکافی دو ترجمه کامل دارد که اولین ترجمه از اصول، فروع و روضه را شامل می شود. یکی اثر آقای شیخ حسین رحیمیان، دیگری مربوط به آقای آخوندی دارالکتب الاسلامیه تهران که شرح ملاصالح مازندرانی را ترجمه نموده است. حدود ده ترجمه وجود دارد که فقط مربوط به بخش اصول کافی است و در برخی موارد روضه کافی نیز ترجمه شده است. روضه کافی دو یا سه مورد ترجمه دارد. از ترجمه های خوب کتاب کافی به چند نمونه اشاره می کنیم که براساس اولویت ذکر می شود: ترجمه ای که از همه مهمتر است، ترجمه استاد کمره ای است که هم ترجمه است و هم توضیح برخی واژه ها و احادیث را دربر می‌گیرد. ترجمه  آقای سیدجواد مصطفوی نیز ترجمه نسبتاً خوبی است و ترجمه آقای آخوندی که در تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه چاپ و منتشر شده است.
3. تفسیر و ترجمه توأمان، که از این نوع درباره کتاب کافی دو نمونه وجود دارد: یک ترجمه و تفسیر، اخیراً دارالکتب الاسلامیه در قم منتشر کرده است که تمامی 9 جلد کافی را شامل می شود که همان شرح ملاصالح مازندرانی است. یک ترجمه نیز قبل از انقلاب، توسط مرحوم آقای جعفری - صاحب کتابفروشی جعفری در مشهد- صورت گرفته که کتاب بسیار معتبر و خوبی است.
4. شرح ها، چهارمین موردی که باعث شناختن بیشتر یک اثر می شود، شرح هایی است که برای آن نوشته می‌شود. در مورد کتاب کافی حدوداً 24 مورد شرح عربی نوشته شده که سه نمونه آن از جایگاه بیشتری برخوردار است و در بازار نشر نیز یافت می‌شود. اولین مورد شرح مرآه العقول علامه مجلسی است که شامل 24 جلد است. این شرح همچنین در 14، 26 و 3 جلد نیز چاپ و منتشر شده است. چاپ سه جلدی آن با حاشیه مرحوم شعرانی است که دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ کرده است و به دلیل اینکه از حاشیه مرحوم شعرانی برخوردار است، بسیار کتاب خوبی است و تقریباً بدون غلط است. شرح 26 جلدی شامل دو جلد مقدمه است که این مقدمه توسط مرحوم علامه عسکری نوشته شده است. چاپ 14 جلدی آن که توسط انتشارات اعلمی تهران چاپ شده، هر چند که از لحاظ ظاهری بسیار شکیل و زیباست، متأسفانه از نظر متن دارای غلط بسیار است و خیلی توصیه نمی‌شود. شرح دیگر که شرح بسیار خوبی است، شرح ملاصالح مازندرانی است، امتیاز این شرح بر مرآه العقول این است که در مرآه العقول، مرحوم علامه مجلسی در قسمت اصول قدری به فلاسفه تاخته است، به دلیل اینکه ایشان خود متکلم توانمندی بوده است و بیشتر مشرب کلامی در آن شرح دیده می شود. و در شرح علامه مجلسی علاوه بر محاسنی که دارد دو ضعف مهم نیز وجود دارد: یکی اینکه در بخش رجال، دلیل ضعیف السند بودن حدیث را ذکر نمی کند. اما در شرح ملاصالح این ضعف برطرف شده و دلیل ضعیف السندبودن حدیث بیان شده است و امتیاز شرح ملاصالح این است که چون ایشان در زمان خود فیلسوف بزرگی بوده، جنبه های فلسفی اصول دین را بسیار قوی و خوب کار کرده است و همچنین چون فقیه بوده، دقتهای فقهی خوبی نیز داشته است. مع الاسف این شرح کامل نیست و بخش روضه کافی را شامل نمی شود. شرح دیگر شرح نفیسی  با عنوان، الصافی فی شرح الکافی از مرحوم هندی-اهل هندوستان- است که این شرح، چاپ جدید ندارد و فقط چاپ سنگی آن موجود است. شرح بسیار ارزشمندی است. شرح مرحوم مظفر نیز شرح خوبی است که آن هم با عنوان الصافی فی شرح اصول الکافی چاپ شده. از امتیازات این شرح  اینکه برخی مباحث که در شرح علامه مجلسی آورده نشده، دراین شرح گنجانده شده است.
5. حاشیه ها: حواشی که بزرگان بر کتاب الکافی نوشته اند، بسیار ارزشمند است. برای معرفی به اشخاص می توانید حاشیه کلینی که حاشیه بسیار خوبی است را معرفی نمایید. حدود بیست حاشیه بر این کتاب وجود دارد که بخش اعظم آنها را دارالحدیث چاپ کرده است.
6. معجم المفهرسها: متأسفانه برای کتاب کافی فقط یک معجم نوشته شده که آن هم بسیار ناقص است و اصول کافی را شامل می شود، فروع و روضه کافی معجم المفهرس ندارد. این کتاب توسط دانشمند محترم، مترجم اصول کافی- آقای سیدجواد مصطفوی- نوشته شده است.

از راههای دیگر برای شناخت اعتبار یک کتاب، نرم‌افزارهایی است که در فضای الکترونیک یافت می‌شود. امروزه در هر زمان و مکان که بخواهید به اطلاعاتی درباره اصول و فروع کافی، چه در منابع اهل سنت و چه شیعه دست پیدا کنید، می‌توانید از نرم افزارهای این حوزه استفاده نمایید.

به این ترتیب جلسه اول از کتابشناسی کتب حدیثی به پایان رسید.

گزارش از: بنت الهدی موحدی محب