جلسه کمیته منابع چاپی کهن و نادر مجمع کتاب خانه های تخصصی استان قم (مکتا) در روز سه شنبه 30 شهریور 1400 با حضور جناب آقای غلامی جلیسه پژوهشگر و کتاب پژوه، مدیران کتابخانه های تخصصی و دکتر طاهری رئیس کتابخانه دانشگاه علامه طباطبائی در تالار کنفرانس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار شد.

در ابتدای این جلسه جناب آقای رجبیان دبیر مکتا ضمن خوش آمدگویی به مدیران و مهمانان حاضر در جلسه از حضور ایشان تشکر و قدردانی نمودند و افزودند همانگونه که از نام مجمع کتابخانه های تخصصی پیداست، قوام و اساس کار مجمع در گردهمایی و جمع شدن در کنار هم و همفکری با یکدیگر است و اظهار داشتند، با توجه به شرایط موجود که بالاجبار از تجمع و گردهمایی دور بوده ایم، اما فعالیت مکتا متوقف نشده و کم و بیش ادامه داشته است.

مدیر کتابخانه فیضیه همچنین این بشارت را دادند که در راستای اجرای چشم انداز، خوشبختانه فعالیتها ادامه دارد و مذاکرات لازم با مدیران کتابخانه های دانشگاهی و حوزوی در استانهای مختلف نیز صورت گرفته و زمینه هایی نیز فراهم شده است. ایشان همچنین تصریح کردند، آخرین اخبار از امضای تفاهم نامه بین دانشگاه کرمان و دانشگاه سمنان با مجمع  خبر می دهد. نیز تفاهم نامه ای با عتبه مقدسه حسینیه منعقد شد و در صحبتی که نماینده فرهنگی عتبه انجام دادند، عنوان کردند فعالتیهایی را در خصوص تعامل و همکاری بین کتابخانه ای در عراق شروع نموده اند و در برخی موارد درخواستهایی داشته اند.

ایشان در پایان به سایر فعالیتهای جانبی این مجمع اشاره کردند و ابراز امیدواری نمودند که این تعاملات و فعالیتها در آینده ادامه پیدا خواهد کرد. آقای رجبیان همچنین به این نکته نیز اذعان داشتند که با توجه به منابع غنی کتابخانه های تخصصی اهمیت فعالیت کمیته منابع چاپی کهن و نادر بسیار برای مکتا ضروری است و نیاز است  شناسایی و بازسازی متون کهن و نادر در اولویت کار این کتابخانه ها قرار گیرد و از مدیران کتابخانه ها درخواست کرد که کارشناسان علاقمند در این زمینه را هرچه بیشتر با یکدیگر مرتبط کنند تا فرصت همکاری بین کتابخانه ها در این حیطه بیشتر فراهم گردد.

در ادامه این نشست، جناب آقای غلامی جلیسه نسخه پژوه و فعال در عرصه کتابشناسی متون کهن و نادر به ایراد سخن پرداختند و بیان داشتند در بسیاری از کتابخانه ها به دلیل بی اهمیتی که به نسخ کهن و نادر وجود دارد، دسته بندی درستی از لحاظ چاپ کتب نیست. به عنوان نمونه در کتابخانه های بزرگی چون آستان قدس رضوی یا کتابخانه ملی ایران نیز حدود 20-30 سال است که بخشی به عنوان کتب چاپ سنگی، نفایس و نظیر آن در نظر گرفته شده است. باز در همین دسته بندی نیز متاسفانه شاهد این هستیم که این دسته بندی، در سطح کلان اتفاق نیفتاده و کارهای ابتدایی صورت گرفته است. در همین زمینه ایشان خاطر نشان کردند به دلیل اهمیت این موضوع و تصویر درست از این نوع منابع، در ابتدا باید درک درستی از معنای کهن چاپ و متون نادر داشته باشیم. به همین منظور به تعریف منابع چاپی کهن و نادر پرداختند و عنوان کردند: کهن چاپها به منابع چاپی گفته می شود که دارای ویژگی‌های متنی و فیزیکی تاریخی بوده و امروزه جزئی از میراث فرهنگی ما تلقی می‌گردد. وی همچنین افزود در اروپا و آمریکا برای این نوع از آثار از معادل‌های Rare Books, Special Collections  استفاده می‌شود و در کشورهای عربی با عنوان نوادر الکتب.

غلامی جلیسه همچنین به این مسئله اشاره کرد که ابتدا باید بدانیم، چه کتابهایی جزو منابع چاپی کهن و نادر بشمار می‌آیند؟ لذا اولین مسئله‌ای که در خصوص منابع چاپی کهن و نادر با آن مواجه هستیم، بحث تشخیص صحیح و مبنای این تشخیص است. وی اضافه کرد در فرایند بررسی کتابی که به کتابخانه می‌آید، اولین سؤالی که باید پرسیده شود، این است که آیا این کتاب کمیاب است؟

ایشان با بیان این سوال که انواع منابع چاپی کهن و نادر کدامند؟ گفت: انواع کتابها، روزنامه‌ها و مجلات، نقشه‌ها، اسناد و اعلان‌های چاپی  و کارت پستالهای چاپی می توانند در زمره منابع چاپی کهن و نادر قرار گیرند.

جناب آقای جلیسه در خصوص ویژگی‌های منابع چاپی کهن و نادر یادآور شدند: قدمت، نایاب بودن، تکنیک چاپ، صحافی و جلد، تصاویر چاپی، برافزوده‌های متنی مانند وقف‌نامه، امضاء، مهر، اهداء و ...، همچنین موضوع آنها مثل کتب بهائیت، کتب ادیان، کتابهای حزب توده، کتابهای جلد سفید و... و نیز نفاست چاپ، کاغذ و صحافی از ویژگیهای مهم نوادر و منابع چاپی کهن هستند.

ایشان در ادامه صحبتهای خود به دسته بندی تکنیکی اینگونه منابع اشاره کردند و آنها را به انواع: چاپ سربی دوره اول، چاپ سربی دوره دوم، چاپ سنگی، ژلاتینی، گراور، افست و کتب چاپ حروفی جدید تقسیم کرد.

مجید غلامی جلیسه سپس به معرفی نوادر و کهن چاپهای جهان پرداخت و افزود: سرآغاز چاپ در جهان، متعل به کتاب «سوآترای الماس» است که چاپ آن به سال ۸۶۸م، در چین برمیگردد و تکنیک چاپ آن، چاپ چوبی است.

وی از تاریخچه آغاز چاپ با حروف متحرک گفت و عنوان کرد: شخصی به نام «بی‌شنگ» (Bi Sheng) با جداسازی حروف از یکدیگر و ساخت حروف از گل رس۴۰۰ سال زودتر از گوتنبرگ حروف چاپی متحرک را اختراع کرده بود و اولین کتاب چاپی با حروف متحرک را با عنوان «جیکجی» (Jikji) در سال ‌۱۳۷۷  و در سرزمین کره، با تکنیک چاپ حروفی چاپ و منتشر نمود. وی در ادامه نیز به اولین کتاب چاپ حروفی در اروپا اشاره کرد که انجیل چهل و دو سطری  است و در سال 1455 در استرازبورگ چاپ و منتشر گردیده. همچنین گفت: اولین کتاب چاپ حروفی عربی کتابی است تحت عنوان «صلاه السواعی» که در منطقه فانو و در سال 1514م. چاپ شده است.

ایشان در ادامه معرفی اولین ها به اولین آثار چاپی ایرانیان در اروپا اشاره کرد با نام «قانون و مختصر شفاء بوعلی» که در رم چاپ گردید و از نخستین کتاب چاپی فارسی در اروپا با عنوان «داستان مسیح» که در سال 1638 در شهر لایدن چاپ حروفی شد، یاد کرد.

و به سایر منابع چاپی کهن و نادر به صورت فهرستوار به شرح ذیل اشاره کرد:

• اولین کتاب چاپی ایران ساغموز (زبور داود)، محل چاپ: اصفهان، سال چاپ: ۱۶۳۸م.
• اولین کتاب چاپی فارسی در هند، واژه‌نامه گلادوین، محل چاپ: کلکته، سال چاپ: ۱۷۷۹م که نسخه ای از آن در کتابخانه مسجد اعظم موجود است.
• اولین کتاب چاپی فارسی در ایران، رساله جهادیه، محل چاپ: تبریز، سال چاپ: ۱۲۳۳ق که نسخه ای از آن در کتابخانه ملی و کتابخانه مسجد اعظم موجود است.
• اولین کتاب چاپ سنگی در ایران، قرآن، محل چاپ: تبریز، تاریخ چاپ: ۱۲۴۹ ق. نوع چاپ: سنگی
• اولین روزنامه منتشره در ایران، کاغذ اخبار، محل چاپ: تهران، سال نشر: ۱۲۵۱ش، نوع چاپ: سنگی

آقای جلیسه در پایان سخنرانی خود، ضمن تجلیل از مرحوم محمد رمضانی بخاطر اهدای مجموعه گران سنگ از منابع کهن به کتابخانه مسجد اعظم افزودند شش گام اساسی برای راه‌اندازی بخش کتابهای چاپی کهن و نادر را اینگونه برشمردند و اظهار داشتند: برای راه اندازی این بخش باید ابتدا به شناسایی منابع چاپی کهن و نادر در مخازن و سپس به تفکیک این منابع از دیگر منابع کتابخانه‌ای بپردازیم، در گام بعدی باید در مورد این منابع فهرست نویسی دقیق و کارشناسی شده انجام گیرد و بعد از آن در صورت نیاز به مرمت و صحافی کتابها و منابع آسیب دیده مبادرت گردد. انتشار فهارس منابع چاپی کهن و نادر به شکل‌های مختلف اعم از چاپی و الکترونیک از دیگر اقدامات اساسی این بخش خواهد بود و در آخر، دیجیتال‌سازی منابع چاپی کهن و نادر است.

در ادامه نشست جناب آقای جلیسه به سوالات حضار در زمینه چگونگی شناسایی، جداسازی و سازماندهی اینگونه منابع در کتابخانه ها پاسخ دادند.

گزارش از: بنت الهدی موحدی محب