جلسه 17 روش تدوین پایان نامه ارشد و رساله دکترا

هفدهمین جلسه از سری جلسات دورهمی علمی کتابداران در تاریخ چهارشنبه 10 شهریور 1400 برگزار شد. این نشست که با تدریس دکتر سید مهدی طاهری و به همت کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی به صورت مجازی برگزار گردید، به بیان انواع پژوهش از لحاظ روش انجام پژوهش و روشهای گردآوری داده اختصاص یافت.

در جلسات گذشته این کارگاه، روش‌شناسی پژوهش کاملاً شرح داده شد و همانگونه که قبلاً هم اشاره کردیم، در هر پژوهش شاخصهایی وجود د ارد که ارکان پژوهش نامیده می‌شوند. به‌این معنا که این شاخصها اصل و اساس هر پژوهشی هستند و حتماً باید وجود داشته باشند. اگر هر پژوهشی شامل سه بخش اصلی باشد، یکی از آنها، مسئله، دیگری روش حل مسئله و دودیگر روش‌شناسی یا methodology  پژوهش است. مهمترین قسمت هر پژوهش روش‌شناسی پژوهش است که باید با دقت به آن پرداخته شود.

مسئله، ورودی یک سیستم است (input) که بر مبنای آن هدف، پرسشها و فرضیه‌ها را تعریف می‌نماییم. همانطور که می‌دانیم هر پژوهش یک اقدام حل مسئله است. در فرایند پژوهش قصد پژوهشگر پاسخ دادن به یک مسئله و یافتن راه‌حل آن است. پایان‌نامه و رساله نیز نوعی گزارش پژوهش است، در حقیقت پایان‌نامه و رساله، خروجی کار پژوهشگر(output) و فرایند حل مسئله است که در این فرایند، نکته بسیار مهم، روش پژوهش است. نکته قابل توجه اینکه، روش پژوهش فوق العاده بر اعتبار نتایج بدست آمده تاثیرگذار خواهد بود. تا جایی که اگر روش پژوهش صحیح  انتخاب نشود، هر راه‌حلی که ارائه کنیم، اگر در چارچوب روشها نباشد، یافته‌های پژوهش اعتبار لازم را ندارند و قابل استناد نیستند. بنابراین بزرگترین و مهمترین مسئله هر پژوهش انتخاب روش صحیح پژوهش است که باید به آن به قدر کافی دقت شود.

نکته: روش‌شناسی (methodology) با روش پژوهش (research method) متفاوت است و نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شود. به عبارت دیگر روش‌شناسی اعم از روش انجام پژوهش است. یعنی روش انجام پژوهش، جزئی از روش‌شناسی پژوهش است. به مجموع روش انجام پژوهش، شیوه اجرای آن، روش گردآوری داده‌ها، ابزارهای اعتبارسنجی، ابزار تحلیل داده‌ها، ابزار گردآوری داده‌ها و جامعه پژوهش، روش‌شناسی پژوهش یا methodology گویند. هر روش‌شناسی، شامل روشهایی است که به دو دسته کیفی و کمی تقسیم می‌شوند. دسته بندی دیگری از انواع روشهای پژوهش وجود دارد که شامل: روش تحلیل محتوا، کتابسنجی، روش تجربی و ... می شود.

روش کتابسنجی از انواع روشهای پژوهش به شمار می‌آید. پژوهشگران احتمالا با اصطلاح علم‌سنجی آشنایی دارند که عبارت است از سری روشهای کمی و کاملاً آماری برای تحلیل منابع که اصل و آغاز آن کتابسنجی یا bibliometrics بوده است و روشی در پژوهش است. این روش در رشته‌هایی مثل علم اطلاعات بسیار زیاد استفاه شده است ولی در سایر رشته‌ها مثل حقوق، اقتصاد و ... بسیار کم و نادر کار شده است و اگرپژوهشی با این روش انجام گیرد، کاری بدیع و خاص ارائه می‌شود.

کتابسنجی یک نوع سنجش آماری است. به این معنی که الگوی ارتباطی بین نویسندگان و انتشارات و متون را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر رابطه‌ای که بین نویسندگان و منابع وجود دارد را با استفاده از روشهای آماری مثل توزیع پراکندگی، تحلیل استنادی و ... می‌سنجد و تعیین می‌کند. بنابراین هدف کتابسنجی یک نوع تحلیل آماری روی منابع، اعم از کتاب، دیداری، شنیداری و ... است. مهمترین مبحث در کتابسنجی، بحث تحلیل استنادات است.

تحلیلهای مختلفی روی منابع صورت می گیرد: دو نمونه از تحلیلها، عمودی و افقی است

تحلیل عمودی به این صورت است که اگر ایده یا نظری در منبعی نقل شده و به شخصی استناد داده شده است، پژوهشگر باید تا جایی که می‌تواند بررسی کند و تمام استنادها را مشاهده کند تا به صاحب اصلی ایده و سرچشمه و منبع اصلی ایده دست پیدا کند. به این روش و این نوع تحلیل، تحلیل استنادی عمودی می‌گویند.

تحلیل افقی به این شکل است که اگر دو مقاله به یک منبع واحد استناد کنند، اصطلاحا می‌گوییم بین این دو منبع اشتراک وجود دارد و این دو مقاله نسبت به یکدیگر جفتهای کتابشناختی هستند (bibliography coupling) چون هر دو به یک منبع استناد داده‌اند، پس مشخص می‌شود که با یکدیگر ارتباط موضوعی دارند. از این طریق خوشه‌های موضوعی مرتبط را پیدا می‌کنند. نوع دیگری از تحلیل استناد افقی (co-citation) است یعنی یک منبع به دو منبع متفاوت استناد بدهد.

حوزه دیگر کتابسنجی، قواعد توزیع پراکندگی است مثل قوانین بردفورد، لوتکا و زیپف.

در قانون بردفورد هدف، شناسایی منابع هسته یا core-reference است.

در قانون لوتکا، نسبت نویسنده ها را به انتشارات شان نشان می دهد.

آمار اینگونه نشان می‌دهد که در هر حوزه علمی تقریباً حدود60 درصد از نویسندگان، یک مقاله دارند و تک مقاله‌ای هستند.

فرایند پژوهش از دیدگاه چرخه‌ای(دوری):

مهارتهای روزمره پژوهش، شامل: خواندن، پرسیدن، سازمان‌دادن، گوش‌دادن، تماشاکردن، انتخاب‌کردن، خلاصه‌کردن، نوشتن، بازتاب‌دادن و بیان اندیشه است.

قسمت بعدی روش‌شناسی روش گردآوری داده‌ها(data gathering method) است که چهار روش است شامل:

1. مصاحبه(interview)
2. مشاهده(observation)
3. پرسشنامه(questionery)
4. تحلیل اسناد و مدراک(document analysis)

پس از اینکه روش پژوهش تعیین و جامعه پژوهش نیز مشخص شد، به مرحله‌ای می‌رسیم که باید روشی را برای استخراج داده‌ها انتخاب نماییم. یادآوری این نکته ضروری است که تفسیر داده‌های گردآوری شده نتیجه پژوهش را تشکیل می‌دهد.

هرکدام از این روشها، خود، زیرمجموعه و انواع گوناگونی دارند ولی به طور کلی از این چهار روش خارج نیست.

مصاحبه: در این روش، پژوهشگر یک سری پرسش را مطرح و با افرادی که در حوزه خود صاحبنظر هستند، گفتگو می‌نماید و داده‌ها را استخراج و گردآوری می‌کند.

مشاهده: البته تمامی روشهای گردآوری داده حتما باید براساس روش پژوهش انتخاب شود و مشاهده معمولاً برای پژوهشهای تجربی به کار می رود. به عنوان مثال برای ارزیابی یک نرم‌افزار باید حتماً آن نرم‌افزار و ویژگی‌های آن را از نزدیک مشاهده کنید تا بتوانید به درستی ارزیابی نمایید. در این روش داده‌هایی که ارائه می‌شود، آن چیزی است که پژوهشگر می‌بیند. درحقیقت مشاهده پژوهشگر داده‌های وی را تشکیل می‌دهد. مشاهده، انواع مختلفی دارد و پژوهشگران در حوزه‌هایی که مطالعات بالینی، شبه‌تجربی و تجربی انجام می‌شود، از ابزار مشاهده استفاده می‌کنند. مثلا در روش قوم‌نگاری که یک روش انجام پژوهش است، از روش مشاهده برای گردآوری داده‌ها استفاده می‌شود.

روش پرسشنامه‌ای: پرسشنامه هم به عنوان روش گردآوری داده و هم به عنوان ابزار گردآوری داده استفاده می‌شود. به این شکل که ابزار پرسشنامه بین افراد مختلف توزیع می‌شود و پس از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها به گردآوری داده از طریق تحلیل پرسشنامه می‌پردازیم.

گفتنی است در روش مصاحبه نیز که یک روش از روشهای چهارگانه گردآوری داده‌هاست، از ابزار پرسشنامه استفاده می‌شود، با این تفاوت که سوالات پرسشنامه را به صورت مصاحبه حضوری از فرد انجام می‌دهیم. درحقیقت حین مصاحبه تحلیلی از رفتار شخص همراه با پاسخ به سوالات صورت می‌گیرد. حتی گاهی در مصاحبه سوالاتی پرسیده می‌شود تا اطلاعات داده شده توسط مصاحبه شونده اعتبارسنجی و راستی‌آزمایی شود.

روش اسنادی: این روش را روش کتابخانه‌ای نیز می‌گویند. گاهی این روش را جزء روشهای پژوهش به حساب می‌آورند که صحیح نیست، بلکه روش اسنادی یا کتابخانه‌ای روشی برای گردآوری داده است.

بنابراین همانطور که بارها قبلا گفته شد، پژوهشگر باید در روش‌شناسی پژوهش خود، روش پژوهش را معین کند و متناسب با هر روش گردآوری داده، یک روش انجام پژوهش را انتخاب نماید.

گزارش از: بنت الهدی موحدی محب