یکی از پرطرفدارترین منابع علمی، مقالات و پایگاههایی هستند که مقالات مجلات را ارائه می دهند. علاوه بر آنها پایگاههایی وجود دارند که کتابها را ارائه می دهند. کتاب هم یکی از بهترین منابع است و البته انواع مختلفی دارد که ممکن است مجموعه مقالات نیز به صورت کتاب منتشر شوند. بنابراین در پایگاههای کتابشناختی علاوه بر کتابها، مقالات یا حتی دیگر منابع مانند پایان نامه ها نیز یافت می شود.

از میان ابزارهای پژوهشی که در وب وجود دارد و به یک پژوهشگر کمک می کند تا بتواند منابع مناسب پژوهش خود را پیدا و استفاده کند، پایگاههای کتابشناختی، اهمیت ویژه ای دارد. پیشتر درباره کتابشناسی ملی ایران که کاری از کتابخانه ملی است توضیح داده شد و خوشبختانه برای پژوهشگران قابل استفاده است و پایگاه خوبی است اما همانطور که می دانید به کتابهای منتشر شده در ایران و کتابهایی که درباره ایران در سایر کشورهای جهان منتشر می شود محدود می شود، و به احتمال زیاد جامع نیست.

شبکه های کتابشناختی مجموعه ای از پایگاههای کتابشناختی هستند که برای درک بهتر از آنها می توان گفت مانند کتابشناسی ها هستند. کتابشناسی ها جزو منابع مرجع هستند، یعنی منابعی که افراد به آنها مراجعه کرده و اطلاعات مقطعی خود را دریافت می کنند.

کتابشناسی ها به دو نوع کلی تقسیم می شوند: کتابشناسی های توصیفی و کتابشناسی های گزاره مانی. کتابشناسی توصیفی اطلاعات کتابشناختی یک منبع را گردآوری می کنند. فایده آن این است که پژوهشگر درمی یابد که پیرامون یک موضوع چه منابعی وجود دارد. این نوع کتابشناسی ها معمولا موضوعی هستند. نوع دیگری از کتابشناسی ها وجود دارد تحت عنوان کتابشناسی گزاره مانی یا توضیحی. به این معنا که علاوه بر اطلاعات کتابشناختی منبع، درباره هر منبع توضیحی داده می شود که معمولاً این توضیح، توضیح مناسبی است و باید گفت تعداد این نوع کتابشناسی زیاد نیست، چون تهیه آن بسیار سخت است، ولی به دلیل معرفی که درباره هر کتاب ارائه می دهد، منبع مهمی به شمار می آید.

نوع دیگری از منابع وجود دارد تحت عنوان فهرست کتابخانه ها که در حال حاضر همه این خدمات به صورت آنلاین ارائه می‌گردد. حتی کتابشناسی ها نیز به صورت الکترونیک منتشر می شوند و عملاً چاپ فیزیکی آنها ارزش چندانی ندارد. به دلیل اینکه در مدت زمان آماده سازی کتاب برای چاپ، تعدادی کتاب منتشر می شوند که در آن فهرست گنجانده نشده اند و نمی توانند روزآمد باشند. بنابراین نوع چاپی آن اصلا توصیه نمی شود. اما منابع آنلاین می توانند مفید باشند، یعنی هر منبع جدیدی که منتشر می شود، بلافاصله به لیست کتابشناسی اضافه می شود، به این شکل کتابشناسی به روز و مفید خواهد بود.

فهرست کتابخانه به این معناست که هر کتابخانه برای قابل دسترس کردن منابع خود، فهرستی از آنها در قالب متادیتا یا فراداده تهیه می کند. این فهرست نیز مربوط به یک کتابخانه است و اطلاعات توصیفی منابع را دارد و چیزی شبیه به کتابشناسی است، با این تفاوت که این منابع همه در یک جای مشخص نگهداری می شوند و از لحاظ محل نگهداری مشترک هستند.

منبع دیگری وجود دارد به نام فهرستگان (union catalog) مجموعه ای است از منابع کتابخانه های مختلف و شبیه کتابشناسی‌ها که اطلاعات کتابشناختی ارائه می دهند، با این تفاوت که در فهرستگان محل نگهداری  آن کتاب را هم ذکر می‌کنند.

پایگاههای کتابشناختی  به دو شکل هستند: یا کتابشناسی الکترونیک هستند یا صرفاً یک فهرست الکترونیک.

معمولاً پایگاه کتابشناختی متناظر بر فهرست کتابخانه یا کتابشناسی است. اصطلاح دیگری که در این حوزه وجود دارد، شبکه کتابشناختی است که مجموعه ای از پایگاههای کتابشناختی است، مجموعه ای از این کتابشناسی ها و فهرستها در این شبکه ها، همراه با ذکر محل نگهداری آنها.

حسن پایگاهها و شبکه های کتابشناختی قابلیتهای جستجویی است که بسیار آسان امکان جستجو را فراهم می‌کنند و می توان براساس موضوع، ناشر و ... جستجو نمود و به منابع دسترسی پیدا کنیم. یکی دیگر از محاسن این شبکه ها دسترسی یکپارچه‌ای است که ایجاد می کنند و لازم نیست تک تک فهرستها یا پایگاههای کتابشناختی را به صورت مجزا جستجو کنیم و این بسیار اهمیت دارد به دلیل اینکه این امکان اولاً جامعیت جستجو و بازیابی را بالا می برد و ثانیاً نیازی به آشنایی با نظامهای بازیابی مختلف نیست و کاربر با یک محیط رابط کاربری مواجه است.

بزرگترین شبکه کتابشناختی دنیا، OCLC است که در ایالت اوهایو امریکا طراحی شده است، فهرست چند ده هزار کتابخانه را پوشش می دهد و بیش از چند میلیارد رکورد دارد. OCLC دو ویژگی مهم دارد، یکی اینکه سرویسی ارائه می دهد به نام world cat که یک فهرستگان جهانی است، با آدرس اینترنتی www.worldcat.org  به همراه دهها سرویس دیگر که در این فهرستگان در اختیار کاربر قرار می گیرد. یکی از این سرویسها یافتن آیتم ها در نزدیکترین کتابخانه به ماست. البته ملاک مبداً را آدرس سروری قرار می‌دهند که جستجو از آن صورت می گیرد، که معمولاً این سرورها خارج از کشور قرار دارد. متاسفانه این فهرست شامل کتابخانه های ایران نمی شود ولی می توان کتابهای فارسی موجود در کتابخانه های دیگر کشورها را جستجو و بازیابی نمود.

منابعی که در OCLC بازیابی می شوند، اگر کتاب چاپی باشند به صورت تمام متن در اختیار کاربر قرار می‌گیرند ولی اگر به صورت الکترونیک و ایبوک باشند، در برخی کتابخانه ها به شکل تمام متن یافت می شود و در برخی دیگر خیر. مزیت دیگری که OCLC دارد اینکه می توانید اکانت شخصی ایجاد نمایید که به دو صورت است: یکی در OCLC که از طریق آن یک سری خدمات را ارائه می دهد و دیگری را در world cat می توانید ایجاد نمایید.

از مزایای ایجاد اکانت شخصی این است که اگر شما اعلام کنید که به چه مباحث علمی علاقمند هستید و در چه زمینه ای فعالیت می کنید، اگر منبع جدیدی در رابطه با آن مبحث، در پایگاه داده، ایندکس شود، به شما اطلاع داده می شود. مزیت دیگر اینکه اگر منبعی را یافتید، می توانید به لیست شخصی خود اضافه کنید تا در مواقع لزوم از آن استفاده نمایید، همچنین می توانید با تگ منابع خود را دسته بندی نمایید و دهها مزیت دیگر...

علاوه بر جستجوی یک منبع بخصوص، می توان با استفاده از اسم نویسنده که به صورت هایپرلینک است به تمامی آثار یک نویسنده دسترسی پیدا کرد.

پایگاه  world cat یک جستجوی پیشرفته دارد که با انتخاب کلید واژه ها در هر قسمت نویسنده، عنوان و ... می توان به نتایج دقیق تری دست پیدا کرد.

در قسمتهای دیگر جستجوی پیشرفته می توان محدوده سال انتشار، مخطابان، حوزه موضوعی و فرمت منبع را تعیین نمود و حتی زبان اثر را می توان مشخص نمود.

گزارش از: بنت الهدا موحدی محب