کتاب تذکر النساءبا نام مشهور «اختر تابان» تالیف «ابوالقاسم محتشم پسر ابوالفضل محمد عباس» متخلص به «رفعت» است. این اثر با اهتمام «محمد عبدالمجيد خان» و به دستور «نواب شاهجهان بیگم»-حاکم بهوپال(هند)- وهمسرش «محمدصدیق حسن خان قنوجی» ملقب به «امیرالملک»و متخلص به «نواب» منتشر شد.

ابوالقاسم محتشم اين کتاب را به ترغيب و تشويق برادرش، ابوالحسن محترمدر سال 1298 قمری گردآوری و آن را به نواب شاهجهان بیگم اهدا کرد. ایشان و همسرشمحمدصدیق حسن خان قنوجیاین تحفه را قبول نموده و دستور به طبع آن دادند.

مولف در تاليف اين اثر از ‎43‎ تذکره و منابع ديگری چون «تذکره میرزا امین رازی»، «منتخب التواریخ عبدالقادر بداونی»، «مجمع الفضلاء ملابقائی»، «تذکره میرزا طاهر»، «مرآت الخیال شیرخان» و ..بهره گرفته است. در این ميان وی بيش از همه از تذکره «شمع انجمن»، «نگارستان»، «صبح گلشن»، «روز روشن» و «جواهر العجايب فخري هروي»، استفاده نموده است. که متاسفانه بخشی از منابع مولف از جمله «تذکره پي زري»، «حيات الشعراي متين»، «جواهر زواهر» و «باغ ارم» اکنون در ميان نيست.

اين تذکره دربردارنده شرح احوال ‎82‎ تن از زنان شاعر به ترتيب الفباست، که با شرح‌حال «آرزوي سمرقندي» آغاز و با زندگينامه «ياسمن بو» پايان می‌يابد. علاوه بر آن، مولف در اثنای چاپ کتاب با کتاب «مجمع الفصحای میرزا رضا قلی هدایت» آشنا شده و شرح حال «رابعه بلخيه» و «مستوره کردستانيه» را نيز که در آن کتاب آمده است را یافته و ضمیمه کتاب خویش کرده است. همچنین در انتهای نسخه، شرح‌حال مختصری درباره مولف و خانواده‌اش و اشعاری متعلق به محمدعباس رفعت، یک تقریظ و سه ماده تاریخ در تاریخ طبع کتاب آمده است.

متن کتاب در بیشتر موارد ساده و روان است و پس از معرفی هر شاعر نمونه‌ای از شعر ایشان نوشته شده است. شرح احوال برخی از شاعران نیز گاه به تفصيل آورده شده است.

این اثر در مطبعه شاهجانی بهوپال (هند)، به سال 1299 قمری، در قطع وزیری، با خط نستعلیق، در 63 صفحه هفده سطری جدول کشی‌شده منتشر شده است.صفحات فرد رکابه دارند و گاهی در حاشیه صفحات برخی از عبارات متن شرح داده شده است.

لازم به ذکر است، کتاب «اختر تابان» با تصحیح محمد خشکاب در 324 صفحه در تهران و توسط انتشارات سفیراردهال در سال 1393 منتشر شده است.

چاپ سنگی این کتاب در کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی با شماره 1741 ثبت شده و از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه با آدرس blib.ir یا با لینک‌ مستقیم زیر برای عموم، بدون نیاز به نام کاربری و کلمه عبور قابل مشاهده است.

http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=E735B3CB-5435-4C5B-8E7A-3C9F067EAA88&CMD=WPV

تهیه و تدوین: حمیده روزبهانی 

کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی