«تاريخ و جغرافي دارالسلطنه تبريز» یا «جغرافياي مظفري» تالیف«نادرميرزاقاجار بن بديع‌الزمان بن محمدقلي» شاهزاده و از نویسندگان و تاریخ‌نگاران نامدار دوره قاجاراست. نگارش این اثر توسط «هدايت‌الله بن محمدتقي ملک‌المورخين سپهرملقب به لسان‌الملک» انجام گرفته است. لسان‌الملک در دیباچه کتاب بیان می‌کند وقایعی که در این کتاب تا تاریخ 1302 قمری ثبت شده مجموعه‌ای از مطالعات، مشاهده‌ها و شنیده‌ها و تحقیقات نادرمیرزا است و باقی موارد تا عصر نگارش این اثر را وی به سبکی که مشابه نادر میرزا باشد؛ نگاشته است.

اثر حاضر یکی از جامع‌ترین و مهم‌ترین کتاب‌های تاریخی فارسی درباره تبریز است که در آن اطلاعات بسیار مفصلی درباره آب و هوا، آثار تاریخی مثل گورستان‌ها، محله‌ها و مسجدها، موقعیت و زیستگاه جغرافیایی، شیوه زندگی مردم، رویدادهای مهم، بلایای طبیعی،مراسم مذهبی، فولکورها مثل بازی‌های رایج، میوه‌ها، نحوه پخت غذا و جشن‌های ملی، ایل‌ها، حاکمان، دانشمندانو ... شهر تبریزرا ارائه می‌دهد.

نادرمیرزا به دلیل دسترسی به کتابخانه مفصل و ارزشمند «میرزا کاظم وکیل‌الرعایا» و نیز همکاری نزدیک با کتابدار «مظفرالدین‌میرزا ولیعهد»، توانست بیش از یک‌صد فرمان و احکام تاریخی از جانب شاهان افشار، زند و قاجار به فرماند‌ه‌ها، حکام و علمای آذربایجان را گردآوری کرد که مطالعه این اسناد برای پژوهشگران می‌تواند بسیار مفید باشد.

آنچه بر اهمیت این اثر می‌افزاید آن است که مولف در این اثر تنها به شهر تبریز اکتفا نکرده و در حقیقت تاریخچه‌ایاز اوضاع سیاسی و اجتماعی خطه آذربایجان را به تصویر کشیده است. به طوری‌که «غلامرضا طباطبایی‌مجد» در آغاز کتاب خویش(تصحیح کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز) می‌نویسد که«کتاب حاضر آیینه تمام‌نمایی از آداب و رسوم جاری در یک‌صد سال پیش از این بوده است».

نادرمیرزا همچنین برای نگارش این اثر در ادامه نهضت بازگشت ادبی حرکت کرده و برای رهایی ادبیات و زبانفارسی از خطر نابودی، با شاعران این نهضت همگام شده است. وی از این رو به سبک ابوالفضل بیهقیبه تالیف اثر خویش پرداختهو در لابلای مطالب از امثال و حکایات بهره گرفته است.

این اثر در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط «کتابخانه اقبال»(تهران) و به سال ‎۱۳۲۳ هجري قمري، در قطع رحلی، با‎397‎ صفحه بیست و هفت سطری و با خط نستعلیق منتشر شده است. در ابتدا و انتهای نسخه نیز مهربيضي با سجع "اداره انطباعات" دیده می‌شود. همچنیندر حاشیه صفحات -به خصوص در حاشیه دیباچه- بسیاری از لغات مشکل کتاب معنی شده‌اند.

این کتاب در کتابخانه آیت‌الله‌العظمی بروجردی با شماره 730 ثبت شده و از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه با آدرس blib.ir یا با لینک‌ مستقیم زیر برای عموم، بدون نیاز به نام کاربری و کلمه عبور قابل مشاهده است.

http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=0657FA8D-2284-4555-BB8E-01BDA0E365DC&CMD=WPV

تهیه و تدوین: حمیده روزبهانی 

کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی