مبانی علم سنجی3 (metrics)

همانطور که پیشتر گفته شد، در دنیا سه پایگاه استنادی مهم وجود دارد: web of science، اسکوپوس و گوگل اسکالر. مهمترین آنها WOS است. قبلاً نام این پایگاه web of knowledge بود که در طول زمان تغییر پیدا کرده، حدود 2 سال پیش به Clarivate Analytics تغییر نام داد و در حال حاضر فقط Clarivate گفته می شود. در حقیقت اسم موسسه ای که پایگاه  WOS را مدیریت می کند، Clarivate است. این پایگاه شامل دو مجموعه می شد که یکی از آنها web of knowledge و دیگری web of science بود. در قسمت web of knowledge کل پایگاهها وجود داشت و web of science بخشی از web of knowledge محسوب می شد. این پایگاه نیاز به دسترسی و اشتراک دارد  و بدون دسترسی و آبونمان نمی توانید هیچ داده ای را ببینید و مقالات آن اصطلاحاً full text نیست و فقط اطلاعات استنادی منابع را در اختیار قرار می دهد . اگر وارد پایگاه شوید متوجه می شوید که اسم پایگاه به web of science تغییر پیدا کرده است و science مفهوم قبلی knowledge را پیدا کرده است. یعنی نام همه پایگاه به web of science تبدیل شده است. اما مجموعه web of science قبلی به Core Collection تبدیل شده است. این Core Collection شامل چندین نمایه می شود که مهمترین آنها نمایه استنادی علوم اجتماعی (Social science citation index) است. از دیگر نمایه های آن می توان به نمایه استنادی علوم (Science citation index) نمایه استنادی علوم انسانی و هنر(Arts and Humanities Citation Index ) و دو نمایه دیگر که درادامه ذکر خواهد شد، اشاره کرد.

web of science لیستی دارد به نام journal master list که شامل کل مجلاتی است که در پایگاه WOS ایندکس می شوند. اما آیا همه آنها مصداق اعتبار ISI را دارند؟ پاسخ اینکه خیر. هر مقاله ای که در WOS وجود دارد دارای رتبه علمی بالا نیست و مورد تایید قرار نمی گیرد. بلکه فقط مقالاتی که در Core Collection باشند. یعنی بقیه مجموعه ها شامل مقالات معتبر و دارای رتبه علمی نیستند. بنابراین باید در WOS جستجو کنید، تا ببینید مجله ای که مقاله شما را چاپ می کند در لیست Core Collection آمده یا خیر. اگر در این لیست آمده باشد، به معنای عام ISI خواهد بود اما هیچکدام مورد تایید نیست و این اعتبار را ندارد. چرا که باید حداقل سه سال از تاریخ ایندکس این مجلات بگذرد تا IF بگیرند و در بین این مجلات آن مجله ای دارای اعتبار خواهد بود که IF داشته باشد و هر کدام IF بالاتری داشته باشد، معتبرتر است.

این نکته را در نظر داشته باشید، تمام مجلاتی که در Core Collectionوجود دارند، مجلات خوبی هستند اما یک سری از آنها تازه به مجموعه اضافه شده اند و هنوز سه سال از ایندکس شدن آنها نگذشته، بنابراین جز WOS محسوب نمی شوند و مجلات معتبری به حساب نمی آیند تا اینکه پس از گذشت سه سال به آنها IF تعلق بگیرد. نمایه شدن در کل این مجموعه ها بسیار ساده است و مجلات با رعایت یک سری اصول اولیه وارد لیست می شوند اما در Core Collection بسیار سخت است و باید معیارهای زیادی را رعایت کنند تا مجلات مجوز ورود به آن را پیدا کنند. پس مهم است مقاله در مجله ای چاپ شود که حتما از مجموعه Core Collection باشد و حتماً IF داشته باشد. WOS سرویسهای زیادی داد و فقط مخصوص دادن IF نیست. اولاً کار اصلی این پایگاه نمایه استنادی یا (citation index) است و گزارشهای استنادی می دهد. در حقیقت کار اصلی آن تحلیل داده  data analytics است و خود پایگاه، داده ای ندارد بلکه مجلات، اطلاعات کشورها و پژوهشهای مختلف را از سراسر دنیا جمع آوری می کند، به تحلیل آن می پردازد و ارائه می دهد و بابت ارائه آن هزینه دریافت می کند.

در حال حاضر در جهان با پدیده big data به معنی داده های بزرگ یا داده های کلان رو برو هستیم. یعنی آنقدر داده های وب زیاد شده است که با ابزارها و امکانات کنونی امکان کنترل و پردازش آنها وجود ندارد و باید به دنبال ابزار و فناوری های جدید باشیم تا بتوانیم بر اساس آنها داده ها را تحلیل و پردازش نماییم. بحثهایی مثل داده‌ کاوی (Data Mining) و لینک دیتا (data-link) راه حلهایی هستند که برای رفع این مشکل آمده اند. مثلا الزویر دیگر یک ناشر نیست بلکه یک موسسه  data analytic (تحلیلگر داده) است. همچنین بحث open access از سال 2020 بسیار جدی شده است. و با پدیده بزرگی به نام دسترسی آزاد یا open access روبرو هستیم که بیشتر داده ها را رایگان و قابل دسترس می کند.

نهضت جدی در اروپا، امریکا و بسیاری از کشورها به راه افتاده و برخی دیگر نیز به آن پیوسته اند و پایگاه جدید براساس open access فعالیت می کنند. در ایران نیز پایگاه zendee که به صورت دسترسی آزاد  قابل استفاده است، بیش از صدمیلیون مقاله open access دارد. این پایگاه نسخه ایرانی پایگاه اماراتی به نام zedny است. Zendee از طریق ایرانداک ارائه شده است و رایگان می باشد. در حال حاضر درعصر big data مهمترین کاری که انجام می شود تحلیل داده هاست و پایگاهها دیگر با انتشار مقاله و داده، هزینه دریافت نمی کنند. مثلا شبکه های اجتماعی  مانند، فیس بوک تلگرام واتساپ و یا حتی گوگل، بدون دریافت هزینه، خدمات ارائه می دهند تا هرچه اطلاعات داریم در اختیار آنها قرار دهیم. از دلنوشته تا کار علمی، همه و همه را دریافت می نمایند، تحلیل می کنند و می فروشند. پرسودترین درآمد همه دنیا براساس تحلیل داده است، هرچه بستر بیشتری فراهم شود، مردم دیتاهای بیشتری در آن وارد می کنند و از این طریق اطلاعات بیشتری به دست می آید.

بزرگترین ناشر دنیا که الزویر است هم اکنون به تحلیل داده می پردازد و دیگر فقط یک ناشر نیست.

Clarivate نیز کاملاً روی تحلیل داده ها متمرکز شده و کار می کند. البته داده هایی را در اختیار قرار می دهد که در علم سنجی کاربرد دارند و مفید هستند. یعنی داده هایی که برای رنک کردن و ارزیابی پژوهشگران و موسسات پژوهشی، کشورها، مجلات و غیره استفاده می شود. میتوانیم کشورها را ارزیابی کنیم مثلاً شاخص علم، رتبه بندی هایی که در دنیا وجود دارد. بسیاری از امتیازات و وامها و حمایتهای مالی که در دنیا انجام می شود بر این اساس است. سازمان ملل هر ساله کمک های مختلفی به کشورها می کند. بخشی از این کمک ها به کشورهای فقیر و در حال توسعه و ... تعلق می گیرد و بخشی دیگر از آن وامهایی است که می دهند. یکی از مباحثی که مطرح است شاخص توسعه کشورهاست. یعنی کشوری نشان می دهد که در عرصه علمی خوب کار می کند و این باعث رقابت می شود و به تبع شهرت و اعتبار آن کشور را بالا می برد و وقتی اعتبار علمی بالا رفت، ثروت زیادی برای آن کشور به همراه دارد و مزایای دیگر. پس تحلیل داده و فروش آن محدود به مجلات نیست. شاخصها نشان می دهد که کشورهایی مثل جمهوری چک از لحاظ علمی چقدر پیشرفت داشته اند. همچنین با این شاخصها اشخاص را می سنجند. در حال حاضر شاخصی در ریسرچ گیت وجود دارد که به پژوهشگر امتیاز می دهد و با این امتیاز جایگاه وی در بین پژوهشگران حوزه خود مشخص می شود. در هر سال اگر پژوهشگری بتواند یک درصد از کل استنادهای پژوهشهای حوزه خود را به خود اختصاص دهد، به عنوان دانشمند در آن رشته شناخته می شود.

Bibliometrics

اصل همه متریکس ها Bibliometrics است و اولین متریکس بوده و بیشتر هم در کتابخانه ها برای انتخاب مجلات پایه در هر حوزه، در بخش مجموعه سازی استفاده می شده است. اما عامترین نوع متریکس، informetrics است . یعنی داده ای که تحلیل می شود و به اطلاعات تبدیل می شود. مبنا و جوهره تحلیل، اطلاعات یا information است. به همین دلیل informetrics عام است.

سوالی که اینجا مطرح می شود اینکه چرا از اصطلاح  information استفاده می کنیم و دیتا نمی گوییم؟ پاسخ اینکه اطلاعات یا information یک سطح بالاتر از data است و تغییری روی data صورت می‌گیرد و به اطلاعات تبدیل می شود. این تغییر، ساختارمند شدن data است. بنابراین  information یعنی داده ساختارمند (structure data) که این داده های ساختارمند در دو محیط ذخیره می شوند یکی در دیتابیس ها و دیگری در فایلها.

زیرمجموعه های informetrics:

• Bibliometrics  که اولین متریکس است و شامل همه مطالعاتی می شود که به دنبال پردازشهای کمی از ارتباطات نوشتاری هستند. در حقیقت scholarly communication. یعنی پژوهشگر با نوشتن مقاله، پایان نامه، برگزاری سخنرانی، همایش و سایر بروندادهای علمی با پژوهشگران دیگر ارتباط برقرار می کند و ایده های وی دیده می شود و باعث می شود دیگر پژوهشگران تفکر او را بدانند. بخشی از ارتباطات علمی یا scholarly communication ارتباطات نوشتاری است و تمرکز bibliometrics روی بروندادهای نوشتاری است. یعنی آن دسته از بروندادهای علمی که چاپ و منتشر می شوند و شامل سخنرانی ها نمی شود.
• Scientometrics که از همه بیشتر شهرت دارد و بحث بیشتری روی آن می شود.
• cyber metrics که فقط داده های فضای مجازی را ملاک سنجش قرار می دهد.
• Webometrics که مهمترین حوزه است و تحلیل هایی که در شبکه های اجتماعی انجام می شود و به فروش می رسد، در اصل در حوزه Webometrics هستند.

در تعریف تمامی متریکسها به طور کلی می توان گفت: از ریاضیات و روشهای آماری برای تحلیل داده‌ها استفاده می شود که بخشی از آن کمی و بخشی دیگر کیفی هستند. آن دسته که کیفی هستند بیشتر در مطالعات منابع و پیشینه ها(humanities, librarianship) استفاده می شوند و آن دسته که کمی هستند بیشتر در حوزه bibliometrics به کار می روند.

نکته مهم دیگر اینکه bibliometrics کمی است. البته بحث recommendation یک بحث کاملاً کیفی است و به این معناست که دو استاد قوی در یک حوزه، مطلبی علمی را تایید کنند که یک بحث کیفی است نه کمی. در bibliometrics نیز شاخصهای کیفی وجود دارد مثل نظری که افراد صاحبنظر یک حوزه نسبت به یک منبع دارند. حاشیه ها و نقدهایی که به یک منبع می نویسند همگی نمونه هایی از شاخصهای کیفی سنجش آن منبع است. در انتخاب کتاب در مجموعه سازی نیز تاثیر دارند. پس می توانند ترکیبی هم باشند یعنی هم در سطح کیفی و هم در سطح کمی، منتها گرایش بیشتر به سمت کمی است  و اگر در بحث کیفی و کمی به یک اندازه باشند altmetrics است.

گزارش از: بنت الهدی موحدی محب