علم سنجی1(metrics)

در مبحث علم سنجی بیشتر تمرکز روی مهارتهای پژوهشی و سواد اطلاعاتی بوده است. در این جلسات راجع به متریکس صبحت می شود و سعی بر این است که مباحث تا حد امکان کاربردی بوده و آموزش داده شود که همه کاربران به عنوان پژوهشگر چگونه در گوگل اسکالر ، ریسرچ گیت و ... پروفایل ایجاد نموده و آثار پژوهشی خود را در آنها معرفی کنند تا visibility خود را بالا ببرند و دیده شوند. این امر باعث می شود که به کار پژوهشی پژوهشگر استناد شود و پژوهشگران دیگر، وی و آثار علمی اش را دنبال کنند. در ادامه این مباحث شبکه های اجتماعی پژوهشی معرفی خواهند شد. اساس مباحث، ابزارهای سنجش و مباحث کاربردی این حوزه خواهد بود. همچنین در این جلسات، کاربردهای آن گفته می شود، با نمایه های استنادی WOS ، اسکوپوس و گوگل اسکالر آشنا می شویم و دیگر مواردی که در حوزه علم سنجی وجود دارد و شامل آن می شود را بررسی و تحلیل می‌کنیم. البته علم سنجی بخش کوچکی از این حوزه ست و حوزه سنجشها بسیار گسترده تر است. مباحث علم سنجی بسیار مرتبط با بحث نگارش مقالات و پایان نامه هاست و دانستن آن برای همه پژوهشگران ضروری است. به این دلیل که همه معیارهای ارزیابی که در وزارتهای بهداشت و عتف و همچنین در محیطهای علمی و پژوهشی مختلف به خصوص در حوزه بین المللی وجود دارد، متریکس است. بنابراین نیاز است که با آنها آشنا شویم و بدانیم که چگونه می توانیم جایگاه مناسب خود را به دست بیاوریم.

علم‌سنجی اسمی عام است و انواع مختلفی دارد،از جمله: bibliometrics ، Alt-metrics ، scientometrics ، webometrics

بحث سنجش، بخصوص سنجش کیفی علوم یا آثار پژوهشی از گذشته تا به حال، هم برای آثار پژوهشی و هم برای پژوهشگران و ... مطرح بوده ، اما همیشه تمرکز روی کیفیت بوده است.

در مورد مفهوم کیفیت دو مسئله مهم وجود دارد که باید به آن توجه ویژه شود.

1. کیفیت یک واژه مبهم است که اگر در فرهنگها و اصطلاحنامه های مختلف جستجو کنید، در تعریف آنها نوشته شده «یک واژه مبهم»! و یکی از دلایل مهم اینکه تمایل به سمت کمی بودن سنجش ها وجود دارد، همین مسئله است.
2. نکته دوم در مورد سنجش ها خواه ناخواه وقتی وارد سنجش می شویم کیفیت مطرح می شود و یکی از معیارهای سنجش کیفیت، کمی خواهد بود. زمانی که در پی  ارزش یک اثر هستیم، قطعا یکی از معیارها این خواهد بود که چه افرادی و چه آثاری به آن استناد نموده اند و این ملاک می تواند یک شاخص مناسب باشد. به هر حال تصور می شود قطعاً این اثر، اثر مناسبی بوده است که دیگران به آن استناد کرده‌اند، اگر چه استنادها متفاوت هستند و ممکن است همه آنها در تایید آن منبع نبوده، ولی به هر روی شما وارد بحث کمی می شوید و این خود ارزشمند خواهد بود. مثلا در حوزه علوم اسلامی کتب اربعه کتابهایی هستند که بقیه آثار این حوزه، به نوعی بازآفرینی، شرح یا توصیف این آثار بوده اند.یکی از مزایایی که استناددهی دارد اینکه ما آثار هسته را در هر حوزه شناسایی می کنیم و بر اساس اینکه بیشتر آثار در حوزه علوم شیعی به کتب اربعه استناد کرده اند، می توانیم بگوییم که این چهار کتاب از آثار هسته در حوزه علوم اسلامی شیعه هستند.

معیارهای کیفیت به دو بخش کلی تقسیم می شوند: یا ذهنی، یعنی انتزاعی هستند و یا عینی هستند.

مثال برای معیارهای ذهنی: معمولا مثالهایی که آورده می شود، در حوزه مدیریت است مثل درک متقابلی که افراد از یکدیگر دارند یک بحث ذهنی است و یا مقالات مروری، بیشتر ذهنی و تحلیلی هستند و رویکرد عینی ندارند. در حقیقت در مقابل عینی قرار دارند و معیار تعداد دفعاتی است که به یک کتاب یا مقاله استناد داده شده است.

بحث دیگری که بسیار اهمیت دارد IF یا impact factor مجلات است و معیار سنجش ژورنالها و مهمترین معیار سنجش ها به جز alt-metrics است. بنابراین معیار اصلی تمامی ژورنالهای معتبر دنیا IF است.

حال سوالی که مطرح می شود اینکه پژوهشها را چگونه ارزیابی کنیم مثلاً گرندهای پژوهشی که افراد می گیرند. که این خود یکی از ملاکهای سنجش پژوهشگران است، به طوری که در حال حاضر در دنیا معمولاً افراد و محققان، گرندهایی را که از مراکز علمی مختلف دریافت می کنند، در رزومه خود بیان می کنند. همچنین جوایز معبتر بین‌المللی نوبل که یک شاخص مهم است و حتی در شاخصهای رتبه بندی دانشگاهی به حساب می آید و بررسی می شود که اعضای هیأت علمی آن دانشگاه دارای چند جایزه معتبر علمی هستند. این جوایز بین المللی برای پژوهشگر نیز  مهم و ارزشمند است.

شاخص دیگری که بسیار مهم و دارای ارزش است، patent یا پروانه ثبت اختراع و نوآوری است . همچنین تحلیلهای استنادی و تعداد انتشارات یک فرد و داوری ها نیز یکی از شاخص های مهم سنجس است که معمولاً گران و وقت گیر هستند.

سطح دقیق تری از سنجش وجود دارد با عنوان research metrics که معیارهای بیشتری را در نظر می گیرد تا بتواند افراد و پژوهشگران را بسنجد. تمام معیارهایی که باعث بررسی پژوهشها و یا پژوهشگران می شوند، معمولاً تحلیلهای کمی هستند که بر روی بروندادهای پژوهشی یا research out put یا scientific out put  -که البته بخشی از آن است، چرا که همه بروندادهای علمی ماهیت پژوهشی ندارند- که شامل همه پایان نامه ها و رساله ها و ارائه هایی که در همایشها به صورت سخنرانی هستند، می شود. در ایران نیز در بافتهای علم سنجی research metrics وجود دارد، برای اینکه بتوانیم کیفیت و تاثیر پژوهشها را ببینیم و دنبال کنیم.

research metrics هم تاثیر آثار علمی را می سنجد و هم نگرش ایجاد می کند و کمک می کند تا جایگاه اثر علمی را درک کنیم. مثلا یک مجله خاص در حوزه علمی خود و یا سنجشهایی که برای مجلات علمی استفاده می‌شود، یا برای پژوهشگران و یا مقالات مختلف، این موارد چهار حوزه کلی است که در research metrics مطرح است. در ژورنالها بیشترIF  مهم است، ولی در افراد یا نویسنده ها بهره وری و تاثیر آن در حوزه علمی خود اهمیت بیشتری دارد و در مقالات اینکه چقدر به آنها استناد داده شده و نسبت به مقالات دیگر چه جایگاهی دارند، از اهمیت برخوردار است.

Alt-metrics که فراتر از معیارهای IF رفته و بررسی data sets (دادگانها)، وبسایتها، پستها، بلاکها و ... را که در مورد آنها وجود دارد شامل می‌شود.

کاربردها و استفاده های متریکس

1. برای دادن گرنت به اعضای هیأت علمی یا به پژوهشگر در دانشگاههای وزارت علوم و وزارت بهداشت، که بر اساس همین شاخصهای علم سنجی است. مثلا بررسی می کننند فردی چند مقاله داشته و چقدر به این مقالات استناد شده است. هر پژوهشگر باید یک پروفایل پژوهشی حداقل در گوگل اسکالر و ریسرچ گیت داشته باشد و باید پروفایل پژوهشی خود را حفظ نماید تا این شبکه علمی ایجاد شود و دیگران فعالیتهای علمی پژوهشگر را رصد کنند. به این ترتیب امکان برقراری ارتباط با پژوهشگران مختلف در کل دنیا فراهم می شود، می توانید با آنها تعامل کنید و سوالات خود را مطرح نمایید. همچنین به شما پیشنهاد کار می دهند، پروژه مشترک انجام می‌دهید و به طور کلی شبکه های اجتماعی علمی و پژوهشی محیط بسیار مناسبی برای دیده شدن و پیشرفت است و می تواند کمک کننده باشد. شما می توانید پروفایل خود را مرتباً به روزرسانی کنید و کارهای علمی خود را در پروفایل وارد نمایید. در ریسرچ گیت شما می توانید مقاله ای را که در جایی منتشر نکرده اید عرضه کنید و در آن محیط مقاله شما دیده می شود و استناد می‌گیرد. جالب است بدانید که اگر در ریسرچ گیت مقاله شما منتشر شود، از آنجایی که یک محیط انتشار به شمار می‌آید، مجلات دیگر آن مقاله را چاپ نمی کنند.
2. ارزیابی هایی که در دپارتمانها و موسسات پژوهشی، کتابخانه ها و غیره صورت می گیرد. که از موارد کاربرد research metrics هستند. مهمترین سنجشی که در متریکسها انجام می شود، استنادهاست. حتی در alt-metrics . این استنادها یک سری مشکلات دارند و عوامل مختلفی روی آن تاثیر دارند:

1. هیچ منبعی کامل نیست آیا اگر در گوگل اسکالر تعداد استناد زیاد باشد، کافی است؟ خیر. ممکن است که در گوگل اسکالر یک سری از منابعی که استناد کرده اند ایندکس  نشده باشد. استنادها در گوگل اسکالر تمام استنادهایی نیست که به پژوهشگر یا مقاله داده شده است. گوگل تنها 16% وب را نمایه کرده است و 84% آن ایندکس نشده است، پس نمی تواند شاخص مطمئنی باشد، آماری که در دسترس قرار می دهد، مربوط به 16% از منابع وب است و حدود 80% استنادها معلوم نیست، پس خیلی ملاک خوبی نیست.
2. تاریخ انتشار بسیار تاثیرگذار است. برای مقالات شاخصی با عنوان نیمه عمر داریم. یک مقاله از زمانی که شکل بگیرد تا زمانی که منتشر شود، حداقل 2 سال طول می کشد. پس اگر مقاله ای جدید باشد و مثلاً سال2019 منتشر شده باشد، اگر استناد زیادی ندارد، ملاک بی ارزش بودن آن نیست، بلکه باید حداقل دو الی سه سال از انتشار آن بگذرد.
3. بسامد انتشار مجله تاثیرگذار است، مجلاتی که ماهانه منتشر می شوند، استنادهای بیشتری می گیرند نسبت به مجلات دوفصلنامه، پس این مسئله هم بی تاثیر نیست. اینها بخشی از عواملی هستند که به این نوع سنجش اگر قرار باشد فقط استنادها ملاک باشند، خدشه وارد می کند.

نکته بعدی که باید به آن توجه کرد اینکه آیا مقاله ای که استناد بالایی دارد و در اصطلاح Hot است لزوماً یک مقاله ارزشمند علمی است؟ خیر. چون ممکن است اثری ضعیف باشد و بخاطر نقدهای بیشماری که می گیرد، استناد بالایی داشته باشد و یا مقالات مروری، برخی از محیطهای سنجش، مقالات مروری را به حساب نمی آورند و فقط مقالات پژوهشی را ملاک سنجش قرار می دهند. چرا که به خودی خود مقالات مروری به دلیل ماهیتی که دارند، استناد بالایی می گیرند، لذا در برخی از نظامهای سنجش، مقالات مروری را به حساب نمی آورند و استناد زیاد، ملاک نیست. دلیل دیگر آنکه ممکن است مقاله در یک مجله نه چندان معتبر منتشر گردد که بازبینی زیادی هم دارد و مقاله در آن بسیار دیده می شود و زیاد استناد می گیرد. اما مجله و مقاله از لحاظ محتوا، قوی نیست و لزوماً بازید و استناد زیاد به تنهایی کافی نیست. به همین دلیل است که پایگاههایی مثل سیج، امرالد، ساینس دایرکت و ... برای دسترس پذیر کردن مقاله، از نویسنده آن هزینه دریافت می کنند تا اصطلاحاً visibility مقاله را بالا ببرند و به این ترتیب استناد آن نیز بالا می رود.

حتی این مسئله در رشته ها و موضوعات مختلف نیز متفاوت است. ممکن است در موضوعی خاص که بسیار هم موضوع ارزشمندی است، مقاله، استناد کمتری نسبت به موضوع متداول تر دیگری داشته باشد، این به آن دلیل است که مخاطبان موضوع متداول نسبت به موضوع خاص بیشتر است. لذا استناد بیشتری هم دریافت می کند.

در موضوعاتی مثل شیمی و علوم طبیعی، نسبت به موضوعات حوزه علوم انسانی استنادات بسیار بالاتر است ، به دلیل اینکه ماهیت رشته این است که می توان مرتباً تولید علم کنند و استناد های زیادی هم دریافت می کنند. همچنین تعداد انتشارات پژوهشگران حوزه علوم طبیعی و علوم پایه نیز بیشتر است. مثلا یک پژوهشگر در شیمی بیش از 100 مقاله دارد که در WOS ایندکس شده اند ولی درحوزه علوم انسانی یک پژوهشگر بسیار معتبر علمی شاید بیش از 10 مقاله نداشته باشد، چون خیلی نمی توان در این حوزه تولید علم کرد و باید حتما حرف تازه ای برای گفتن داشته باشد.

اما مهمترین و کلیدی ترین شاخصی که در همه جا استفاده می شود، نمایه استنادی است. نمایه استنادی به عنوان شاخص اصلی است.

Alt-metrics  نمایه استنادی را مناسب می داند ولی عقیده دارد که کافی نیست و مشکلاتی دارد و لازم است که به سمت شاخص های دیگری برویم که آنها هم به تحلیل بهتر از آثار علمی یا پژوهشگر کمک کنند.

نمایه: مجموعه ای از access point است که بر اساس نظم خاصی معمولاً الفبایی مرتب می شوند و امکان دسترسی سریعتر و بهتر به محتوای منبع را فراهم می کند. متداول ترین نوع نمایه ها، نمایه موضوعی است و متداول ترین نوع نمایه موضوعی bob index یا back of the book index به معنای نمایه پایانی کتاب است، که یک سری شناسه مرتب شده براساس الفبا است که از طریق این شناسه ها می توانیم دسترسی سریعتر و بهتری به متن پیدا کنیم. نمایه ها بسیار ارزشمند هستند بخاطر اینکه در وقت پژوهشگر صرفه جویی می کنند. اولین بار نمایه ها در مراکز سند آرایی مطرح شدند، چون مراکز خاصی بودند و مخاطبان آن تماماً پژوهشگران بودند، معمولاً مخاطبان آن افرادی بودند که بالاتر از مدرک کارشناسی داشتند و یا پژوهشگر بودند، به همین دلیل خدمات نمایه سازی، چکیده نویسی را ارائه دادند تا بتوان سریعتر به منابع دسترسی پیدا کنند. بیشتر روی نمایه سازی اسناد و مدارک تمرکز داشتند و کمتر روی کتاب ، چون کتاب وقت گیر است و برای دسترسی آسان و سریع به اسناد و مدارک بحث نمایه سازی اسناد و مدارک شکل گرفت و هدف آن تسهیل و تسریع دستیابی به منابع است. نمایه استنادی نیز یک نوع نمایه است، به این صورت که مقالات مختلف یک حوزه را در یک منبعی به نام نمایه استنادی مرتب می‌کنند و ذیل هر مقاله مقالات دیگری که به آن استناد کرده بودند، به صورت الفبایی مرتب می شوند و اولین کارکرد آن هم بازیابی اطلاعات بوده است. بعدها وارد حوزه های سنجش پژوهش شده ولی از ابتدا بحث بر سر ISI و WOSو ... نبود.

در انتها این نکته را یادآور می‌شویم که یا ما باید سیستم های سنجش معتبری را در عرصه بین المللی معرفی و جایگزین کنیم و براساس آنها سنجش انجام دهیم مانند برخی کشورها که این کار را کرده اند و یا از این چیزی که در عرصه بین المللی وجود دارد استفاده نماییم. بهرحال اگر بخواهیم ایده های خود را منتشر کنیم باید از قالبها و رسانه هایی که آنها درست کرده اند استفاده کنیم و از چیزی که در دنیای علم در حال استفاده است، بهره ببریم. افراد بسیاری هستند که چون هیچ برونداد علمی از خود ندارند، در دنیا شناخته نمی شوند. اصطلاحا ما باید روی visibility آثار خود کار کنیم و آن را گسترش دهیم و دانش خود را عرضه نماییم و با ابزارهای بین الملی مثل زبان انگلیسی، انتشار در مجلات و سایتهای بین المللی و ...  در دسترس عموم قرار دهیم.

تهیه گزارش از: بنت الهدا موحدی محب