کتاب «اخلاق اساسی» تالیف «محمدعلی بن محمدحسن کاتوزیان تهرانی» با عناوین دیگری چون «کليله و دمنه مهذب»، «منتخب کليله و دمنه» و «مهذب کليله و دمنه» نیز مشهور است. این اثربا کتابت «مرتضی حسینی برغانی» در دو جلد و یک مقدمه توسط چاپخانه‌های متفاوت و در زمان احمدشاه قاجار منتشر شده است.
این اثر شامل حکایات متنوعی با مفاهیم اخلاقی برای ارائه در مدارس ابتدایی از میان سه کتاب اخلاقی به شرح زیر گردآوری شده است:
مقدمه: برگزیده و منتخبی از بوستان سعدی است که برای تدریس در سطوح چهارم و پنجم ابتدایی گردآوری شده و کاتب آن «محمدابراهيم قوام‌الکتاب» است.
جلد اول: محمدعلی تهرانی ترجمه فارسی کلیله و دمنه که توسط «ابوالمعالی نصرالله منشی» انجام شده بود را برای تدریس درس اخلاق در مدارس ابتدایی به زبان ساده بازنویسی کرد.
جلد دوم: این مجلد در اصل بازنویسی شده کتاب «مرزبان‌نامه» تالیف «مرزبان بن رستم بن شروین طبری»، شاهزاده باوندی و از فرزندزادگان کیوس برادر انوشیروان دادگر است.
محمدعلی تهرانی به سبک کتاب مرزبان‌نامه در ابتدا و انتهای این مجلد مرزبان‌نامه را بدین‌گونه معرفی می‌کند:
مرزبان‌نامه در قرن چهارم قمری و به سبک کتاب کلیله و دمنه به زبان طبری قدیم نگاشته شد و تا مدت‌ها تنها به زبان طبری در دسترس بود. تا آنکه در قرن هفتم قمری، دو نفر به طور همزمان و در یک قرن آن را به زبان فارسی ترجمه کردند. اولین شخص «محمد بن غازی ملطیوی» یکی از فضلاء روم، دبیر و وزیر «سلیمان‌شاه رکن‌الدین قلج ارسلان بن سعود» –از سلاطین سلجوقیه روم- بود. وی کتاب خویش را «روضه العقول» نام نهاد.
دومین شخص «سعدالدین وراوینی» یکی از فضلا عراق و از ندماء «خواجه ابوالقاسم ربیب‌الدین بن هارون بن علی» – وزیر «اتابک ازبک بن محمد بن ایلدگز» از اتابکان آذربایجان- بود. سعدالدین به احترام خواجه ابوالقاسم کتاب خویش را «موشح» نامگذاری کرد.
هرچند این ترجمه نسبت به ترجمه ملطیوی بهتر دانسته شد؛ اما چون هدف سعدالدین از ترجمه این اثر سخن‌آرائی و عبارت‌پروری بود، عبارات آن مناسب عامه مردم نبود. بنابراین، محمدعلی بن محمدحسن کاتوزیان تهرانی ترجمه سعدالدین را به زبان ساده‌تر و برای استفاده در مدارس و درس اخلاق بازنویسی کرد.
مشخصات دیگر این مجلدات به شرح زیر است:
جلد اول در چاپخانه «ميرزاعلي‌اصغر بن حبيب‌الله باسمه‌چي تهراني» و مقدمه در «چاپخانه مروی» و به دستیاری «میرزا علی‌اصغر» و «میرزاحسن» منتشر شده و مرکز پخش تمامی مجلدات کتابخانه علمیه مصدق (تهران) است.
لازم به ذکر است، این اثر به سال 1333، در قطع رقعی و با شانزده سطر منتشر و تصاویری برای درک بهتر مطلب توسط «حسينعلي‌خان» در هر سه جلد ترسیم شد. تمامی صفحات جلد اول و دوم مجدول و به خط نستعلیق و ترجمه برخی از لغات در پاورقی صفحات آمده است. جلد اول این اثر با 199 صفحه، جلد دوم با 215 صفحه و مقدمه با 96 صفحه منتشر شده است.
مجلدات این کتاب در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه با آدرس blib.ir یا با لینک‌های مستقیم زیر برای عموم، بدون نیاز به نام کاربری و کلمه عبور قابل مشاهده است.
مقدمه
http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=65D61E55-1FA6-4B01-B887-97496B90D37C&CMD=WPV
جلد اول:
http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=8B878948-7958-4AF1-BF0E-D4A0F0492587&CMD=WPV
جلد دوم:
http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=F726EA77-A9D9-4725-9A28-E09F851CAA0F&CMD=WPV
تهیه و تدوین: حمیده روزبهانی
کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی