فرهنگ نظام تالیف سیدمحمدعلی لاریجانی است. وی در زمان مظفرالدین شاه قاجار و پس از آنکه مناظراتی با مسیحیان داشت لقب داعی‌الاسلام را دریافت کرد. سپس به هند مهاجرت کرد و در آنجا به فراگیری زبان‌های پهلوی، اوستایی، گجراتی ، بهاشا و سانسکریت پرداخت، به طوریکه در رشته زبان‌شناسی شرق مسلط شد و به درخواست دولت حیدرآباد دکن به بررسی ریشه لغات فارسی پرداخت و واژه‌نامه‌ای فارسی به فارسی در پنج جلد به نام «فرهنگ نظام» را تألیف نمود.

وی به نشان احترام و تقدیر از «میر عثمان علی خان سیدیچی» -آخرین حاکم حیدرآباد دکن- که به «نظام حیدر آباد» معروف بود، کتاب خویش را "فرهنگ نظام" نامگذاری کرد.

داعی الاسلام با علم به آنکه در زبان فارسی فرهنگ جامعی برای معنی لغات وجود ندارد، به مدت سه سال به بررسی فرهنگ‌های آن زمان و صحبت با بسیاری از ادیبان و مقامات وزارت معارف ایران پرداخت و دریافت که توجه لغت‌نویسان قدیم بر کلمات نامعمول و متون منظوم در زبان فارسی است. و در این فرهنگ‌ها، به متون منثور توجهی نشده است. همچنین کلمات متداولی مانند خوردن، رفتن، درخت، اسب، آب و ... معنی نشده‌اند. بنابراین، او لغات زبان تکلم را -به قول خود از «زبان مقرر»- یعنی فارسی معمول که در مدارس ایران درس داده می شد، و روزنامه‌ها با آن نوشته می‌ شدند را اتخاذ کرده‌ و به تالیف این فرهنگ پرداخته است.

از ویژگی‏های این فرهنگ به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• جمع‌آوری لغات بیگانه از زبان باستان تا زمان تالیف؛
• تقسیم لغات به الفاظ تکلمی، نظمی، نثری و سایر اقسام؛
• نشان دادن موارد استعمال هر لغت؛
• جداسازی معانی حقیقی از مجازی و الفاظ مفرد از مرکب؛
• ضبط الفاظ و لغات مخصوصه هر ولایت با سند؛
• نمایاندن حرکات و اوزان لغات با حروف مقطعه پارسی و حروف اعراب اوستایی.

در ابتدای جلدهای این فرهنگ تقریظ ارگان‌ها و افراد متفاوتی مانند محمدرضا شاه پهلوی، انجمن ادبی ایران، وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، مهدی قلی هدایت مخبر السلطنه، عبدالحسين تیمور تاش، ادیب السلطنه حسین سمیعی، سعید نفیسی، غلام‌رضا رشيدياسمي و علي فرامرزي، دیده می شود. همچنین این کتاب توانسته است نشان علمی درجه اول دولت شاهنشاهی را از وزارت معارف دریافت کند.

این اثر در حیدرآباد دکن، در قطع رحلی و با خط نستعلیق منتشر شده، صفحه عنوان جلدهای مختلف دارای کتیبه منقوش، صفحات 25 سطری و جدول‌کشی شده است. در ابتدای هر مجلد راهنمای استفاده از آن جلد آمده است.

لازم به ذکر است که جلد اول و پنجم این دوره در مجموعه کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی (ره) موجود نیست.

سایر مشخصات جلدهای دیگر به شرح زیر است:

جلد دوم: مولف در مقدمه به بیان تاریخچه و اهمیت زبان سانسکریت می‌پردازد و دانستن این زبان را کلید خواندن متون پهلوی و الفاظ فارسی اسلامی می‌داند. به طوریکه زبان سانسکریت را فرزند بلاواسطه زبان ایل آریا معرفی می‌کند. این مجلد توسط چاپخانه «اعظم استیم پریس» و در سال 1351 قمری و جمعا با 676 صفحه منتشر شده و شامل حروف «پ – خ» است.

در ابتدای این جلد نیز «ضميمه جلد اول فرهنگ نظام» آمده که شامل حروف «الف- ب» است.

جلد سوم: مولف در مقدمه ریشه زبان فارسی را بررسی کرده و اجزای تشکیل آن را بیان می‌کند. این جلد توسط چاپخانه «اعظم استیم پریس»، در سال 1353 قمری و جمعا با 786 صفحه منتشر شده و شامل حروف «د – خ» است.

جلد چهارم: مولف در مقدمه به نقد نظرات کسانی که می‌خواهند لغات عربی را از فارسی حذف کنند پرداخته و در رد عقاید این دسته بیان می‌کند که اگر لغات عربی را از زبان فارسی بیرون کنیم دایره فارسی به قدری تنگ می‌شود که برای حوائج یک ده کوچک ده، بیست خانواری هم کافی نخواهد بود. این جلد توسط «شمس المطابع مشین پریس نظام شاهی» و در سال 1358 قمری و جمعا با 621 صفحه (صر، 519 صفحه) منتشر شده و شامل حروف «ف – ل» است.

مجلدات این کتاب در کتابخانه آیت الله العظمی با بروجردی با شماره ثبت های 629 تا 631 ثبت شده‌اند و از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه با آدرس blib.ir یا با لینک‌های مستقیم زیر برای عموم، بدون نیاز به نام کاربری و کلمه عبور قابل مشاهده است.

جلد دوم:

http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=77A520C3-B095-48C0-9264-8BEC0A57F9CC&CMD=WPV

جلد سوم:

http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=7BA6A3DD-5EA8-4F93-B883-14BF68C1E5AD&CMD=WPV

جلد چهارم:

http://www.blib.ir/diglib/GetFile.aspx?FileGUID=DFF06A84-CCB6-4DA8-B5FC-8E55C30B361B&CMD=WPV

تهیه و تدوین: حمیده روزبهانی 

کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی