نکات جلسه دفاع به سه بخش تفسیم می شود:

• قبل از دفاع
• حین دفاع
• بعد از دفاع

• در مرحله اول بهترین کار این است که شما یک لیست از تمامی اقداماتی که لازم است در رابطه با جلسه دفاع انجام دهید، تهیه نمایید تا چیزی از قلم نیفتد و در حین جلسه سردرگم و دستپاچه نشوید.
• معمولاً برای دانشجویان کارشناسی ارشد یک هفته و برای دانشجویان دکترا دو هفته زودتر لازم است که گزارش پژوهش خود را برای داور ارسال کنند. بهترین زمان برای ارسال پایان نامه یا رساله اولین تعطیلات قبل از دفاع است. برای دکترا زودتر ارسال می کنند، چرا که حجم رساله زیاد است و داور فرصت کافی برای مطالعه آن داشته باشد و بتواند دقت بیشتری روی آن انجام دهد. در مورد دانشجویان دکترا چون بنا بر این است که دانشجو در رشته خود به درجه اجتهاد برسد، اساتید سخت گیری بیشتری اعمال می کنند. ولی در پایان نامه کارشناسی ارشد، زیاد سخت گیری نمی کنند.
• تعداد داوران  در دانشگاههای مختلف، متفاوت هستند. برای کارشناسی ارشد، معمولاً یک داور داخلی و یک داور بیرونی در نظر می گیرند. اما در برخی دانشگاهها فقط یک داور اختصاص می دهند. برای دکترا، دو داور داخلی و دو داور خارج از دانشگاه دعوت می شوند.
• نکته دیگر که در نگارش پایان نامه باید به آن توجه کنید، ساختار و شیوه نگارش است. بیشترین اشکال را داوران از ساختار و نگارش پایان نامه، از شما می گیرند. سعی کنید ساختار پایان نامه خود را دقیقاً متناسب با استاندارد دانشگاه خود تنظیم کنید. به این صورت که از سایت دانشکده، ساختار پایان نامه مربوط به رشته خود را بگیرد.  چرا که در برخی دانشگاه ها، هر دانشکده ساختار مخصوص به خود را ارائه می کند.

بعضی از دانشگاهها یک الگو یا template دارند که لازم است فقط شما ورود داده ها یا data entry انجام دهید و اگر دقیقاً بر طبق ساختار پیش رفته باشید، داوران نمی توانند ایرادی وارد کنند.

• سعی کنید اشکالات تایپی و نگارشی مانند: نیم فاصله، نقطه ، ویرگول، نقطهه-ویرگول، و ... را به حداقل برسانید، چرا که یکی از بیشترین اشکالات بر سر همین مسائل به ظاهر پیش پا افتاده است.
• متن خود را متناسب با ادبیات تخصصی رشته خود بنویسید، ممکن است اصطلاحاتی در یک رشته متداول باشد و در رشته دیگر غریب. باید از اصطلاحات و واژگان متداول و رایج در رشته خود استفاده کنید. حتی در اصطلاحنامه های تخصصی هم اگر یک اصطلاح در یک رشته، به زبان فارسی نباشد، به عنوان مرجح در نظر گرفته می‌شود. در مقابل از واژگان عمومی به شکل متنوع بهره بگیرید ولی از واژگاه تخصصی به صورت کاملاً یکدست استفاده کنید.

• در مورد نگارش، مهمترین توصیه این که پس از اتمام کار، از شخص دیگری بخواهید تا به صورت دقیق یکبار متن پایان نامه شما را بخواند. چون اگر خودتان بخوانید، به دلیل اینکه مدت طولانی ذهنتان درگیر متن بوده، به اشکالات آن پی نمی برید و متوجه آن نمی شوید. پس بهتر است شخص دیگری که به وی اطمینان دارید و دقیق است این کار را برای شما انجام دهد. اگر خواستید خودتان متن را بخوانید و اصلاح کنید، لازم است چند روزی متن را کنار گذاشته تا ذهن تان از مطالب آن آزاد شود و سپس مجدداً مطالعه کنید تا اشکالات آن را ببینید. ولی اگر این فرصت را ندارید، می توانید از یک دوست خواهش کنید تا با دید انتقادی متن شما را اصلاح کند که این بسیار بهتر از عوامل ماشینی می تواند به شما کمک کند.

• توصیه می شود دو روز مانده به روز دفاع با استاد داور تماس بگیرید و از اینکه داوری پایان نامه شما را برعهده گرفته است، تشکر و قدردانی کنید و سعی کنید با وی تا حدودی ارتباط صمیمانه برقرار کنید.
• برخی دانشگاهها برای اینکه اجازه دفاع بدهند، باید دانشجو چهار فصل از پایان نامه را آماده کند، و برای فصل پنجم دو صفحه کافی است تا در حین انجام کارهای اولیه دفاع فصل پنجم نیز تکمیل شود.
• سعی کنید یک الی دو ماه مانده با تاریخ دفاع خود، فرم مخصوص دفاع را تهیه و کامل کنید. فرم دوم که مربوط به تعیین روز و تاریخ دفاع است باید به امضای اساتید راهنما، مشاور و داور برسد. در این مرحله باید با تمامی اساتید تماس بگیرید و تاریخ دفاع را با هر سه آنها هماهنگ نمایید.
• برای جلسه دفاع کارشناسی ارشد، حضور استاد مشاور ضروری نیست ولی برای جلسه دفاع دکترا لازم است که همه اساتید راهنما، مشاور و داوران حضور داشته باشند. ولی برخی از دانشگاهها برای جلسه دکترا نیز سختگیری به خرج نمی دهند.
• بحث مهمی که در این قسمت مطرح است اینکه دانشجو چگونه می تواند با اساتید راهنمای خود ارتباط برقرار کند؟ که یکی از مشکلات بزرگ برخی از دانشجویان است. در همین خصوص، جناب آقای دکتر حمیدرضا جمالی مهمویی عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی، یادداشت مفیدی در لیزنا به آدرس:
•  https://www.lisna.ir/note/25237-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D8%A8%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D8%9F  

منتشر کرده اند، تحت عنوان: « چگونه از استاد راهنمایتان بازخورد بگیرید؟ » که توصیه می شود حتما آن را بخوانید و به کار ببندید. و الا با چالش بزرگی روبرو خواهید شد.

• نکته کلید دیگری که باید به آن توجه داشته باشید اینکه: همیشه سعی کنید برای استاد فایل پژوهش خود را ارسال کنید، از طریق ایمیل یا از طرق مختلف دیگر مثل واتس اپ و ... و از شفاهی گویی بپرهیزید. این کار دو حسن بزرگ دارد: یکی اینکه استاد راهنما بهتر و بیشتر برای شما وقت می گذارد، حسن دیگر آن اینکه اگر حتی فرصت نکند که آن را مطالعه کند، شما وظیفه خود را انجام داده اید و مسئولیتی بر عهده شما نیست. از هر سه راه ایمیل، واتس آپ و تماس به استاد یادآوری کنید که کار شما را انجام دهد، چون اساتید به دلیل مشغله زیادی که دارند، ممکن است فراموش کنند.
• حتما تاریخ و ساعت و روز دفاع را چندین بار با اساتید خود چک کنید، مجدداً  دو روز مانده به دفاع هماهنگی لازم را انجام دهید و باز صبح روز دفاع با تماس تلفنی،  جلسه را به اساتید یادآوری کنید که اگر احیاناً بر اثر مشغله زیاد فراموش کرده باشد، یادآوری شود.
• روز قبل از دفاع مطالب را چندین بار برای خود ارائه دهید تا تسلط کامل بر متن و آنچه می خواهید بگویید پیدا کنید که بسیار بر کار شما تاثیرگذار خواهد بود.
• طی دو هفته ای که پایان نامه را برای داور ارسال کرده اید، خود به برطرف نمودن اشکالات احتمالی بپردازید.
• حتما یک الی دو نسخه چاپی از متن پایان نامه خود تهیه نمایید و در روز دفاع روی میز داوران قرار دهید.
• یک فایل از پایان نامه خود را روی ویدئوپروژکتور باز کنید تا بتوانید از روی آن توضیح دهید. و باید دقت داشته باشید که هرگز از روی متن نخوانید، باید این تسلط را داشته باشید که بتوانید تمامی مطالب را به صورت شفاهی توضیح دهید.
• سعی کنید روز قبل از دفاع، روز بدون تنشی داشته باشید، بهترین کار این است که روز قبل از دفاع به مطالعه غیر درسی بپردازید که ذهن شما استراحت کند و روز آرامی را بگذرانید، همچنین دقت کنید که در روز دفاع و یک روز قبل از آن تغذیه مناسبی داشته باشید، بخصوص شیرینی جات انرژی زا مصرف نمایید تا سرحال و پرانرژی باشید. در روز دفاع در کنار دست خود آب داشته باشید تا حین صحبت کردن آب بنوشید و از خشکی دهان جلوگیری کنید.
• تا حد امکان سعی کنید استرس نداشته باشید. به این منظور می توانید از قرص پروپرانولول که آرامبخش است استفاده کنید
• معمولا در جلسات دفاع از میهمانان پذیرایی به عمل می آید بهتر است به عنوان پذیرایی از چندین نوع خوراکی خلاقانه و میوه های آسان استفاده نمایید، در صورت امکان کیکهای خانگی و ...
• سعی کنید از یک دوست یا خواهر یا برادر خود بخواهید تا پذیرایی از اساتید را در  مراسم برعهده بگیرند.
• قبل از شروع جلسه از ائمه اطهار، اذکارگوناگون و آیات قرآن کمک بگیرید و توسل نمایید. ذکر استغفار باعث موفقیت بیشتر شما می شود. توصیه می شود حتما با وضو باشید که باعث کم شدن استرس نیز می شود.
• حین ورود اساتید به جلسه شخصاً خوشامدگویی گرم و صمیمی انجام دهید که بسیار در تلطیف فضای سنگین جلسه دفاع موثر خواهدبود.
• سخن خود را با بسم الله... و سلام و صلوات بر محمدوآل محمد شروع کنید، سپس از تشریف فرمایی اساتید تشکر کنید.
• برای ارائه خود یک پاورپوینت از مطالب پایان نامه تهیه کنید که شامل:

• اسلاید تقدیم به شخص خاص یا به ائمه اطهار که از فیوضات ایشان بهره مند شوید.
• اسلاید بعدی لوگوی دانشگاه، عنوان، اسامی اساتید راهنما و مشاور و اسم دانشجو
• اسلاید مقدمه و بیان مسئله به صورت خلاصه ، سعی کنید همان مطالب را توضیح دهید.
• اسلاید اهمیت پژوهش
• اسلاید اهداف پژوهش، که بهتر است هدف اصلی در یک اسلاید جداگانه و هدفهای فرعی در اسلایدهای دیگر ذکر شود.
• در اسلاید بعدی پرسشها را بیاورید ولی از روی آن نخوانید چون با هدف یکسان است.
• اسلاید بعدی فرضیه در صورت وجود فرضیه
• تعاریف مفهومی و عملیاتی  که زیاد لازم نیست بیان شود، مگر اینکه کارتان بسیار تکنیکال و خاص باشد.
• متغیرها را می توان قید کرد یا می توان نکرد.
•  محدودیتهای پژوهش را می توانید در این قسمت بیاورید و یا در قسمت آخر فصل5
• پیشینه پژوهش را می توانید به صورت جدول بیاورید، باید خیلی خلاصه باشد.
• روش پژوهش، جامعه پژوهش، روش گردآوری داده ها و ابزار استفاده شده
• یافته ها را در قالب جدول بیاورید.
• بحث و نتیجه گیری را هم در آخر بیاورید
• الگوها نیز بعد از بحث و نتیجه گیری در یک اسلاید جداگانه آورده شود.
• پیشنهادهای اجرایی و پیشنهاد برای پژوهشهای آتی هر کدام در یک اسلاید جداگانه
• اسلاید آخر را به یک پیام خاص اختصاص دهید که فضای ذهنی اساتید را عوض کند.

در آخر جلسه نیز  از اساتید که حوصله کردند و پاورپوینت را مشاهده کردند، تشکر کنید و بخواهید اگر نقطه نظر خاصی دارند، بفرمایند.

• در روز دفاع اگر دانشجوی کارشناسی ارشد هستید، در صورت امکان مهمان زیادی دعوت کنید و اگر دانشجوی دکترا هستید، در جلسه پیش دفاع مهمان کم و در جلسه دفاع مهمان زیادی می توانید دعوت کنید.
• در صورت امکان از افراد شاخص در رشته خود که برای اساتید شناخته شده و مورد احترام هستند، دعوت به عمل آورید و همچنین از تعدادی دانشجوی دکترا در رشته خود بخواهید در جلسه دفاع شما شرکت کنند.
• از بین اساتید خود ، از یکی از اساتید که ارتباط صمیمانه تری با وی دارید، بخواهید تا به شما کمک و راهنمایی کنند و در جلسه دفاع شما به عنوان دلگرمی حضور داشته باشند.
• برخی از دانشگاهها استفاده از سامانه همانندیاب را برای صدور مجوز دفاع اجباری می دانند که اگر میزان همانندی حدود 15 الی 25 درصد باشد، اجازه دفاع داده می شود و اگر بیشتر باشد، پایان نامه رد می شود و باید اصلاح شود.
• باید به این نکته توجه کنید که با داور بحث نکنید، چرا که هر داوری برای خود یک سری منیت ها (ego) دارد که نباید زیر سوال برود.
• بعد از دفاع با مشورت استاد راهنما به اصلاحاتی که داوران تذکر داده اند بپردازید، ممکن است برخی از تذکرات نیاز به اعمال نداشته باشد که استاد به شما راهنمایی می کند. اگر اصلاحات اساسی بود، باید مجدد از استاد داور امضا و تاییدیه بگیرید و اگر اصلاحات جزئی بود دیگر نیازی به امضای داور نیست.
• بعد از جلسه دفاع، همان روز یا روز بعد از دفاع، حتما با اساتید در درجه اول تماس بگیرید و اگر مقدور نبود، از طریق پیام، مجدداً از حضورشان در جلسه تشکر و قدردانی کنید.

با آروزی موفقیت برای همه دانشجویان عزیز

گزارش از : بنت الهدا موحدی محب