روش تحلیل محتوا در بسیاری از رشته ها مثل علم اطلاعات، روانشناسی، زبانشناسی و جامعه شناسی کاربرد دارد و روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند، به این دلیل که منابع اطلاعاتی زیادی وجود دارد و امکان اینگونه پژوهشها بسیار زیاد است. در مورد تحلیل محتوا، نظرات مختلفی وجود دارد ولی به طور کلی این روش را در پژوهشهای توصیفی طبقه بندی می کنند به دلیل اینکه در روش اولیه آن که روش محتوای توصیفی است واحدهای تحلیل و محتوایی که ارزیابی می شوند به شکل ظاهری محتوا می پردازند و ماهیت توصیفی پیدا می کنند، معمولاً در روش تحلیل محتوای توصیفی، آمار هم داریم. نوع دیگر تحلیل محتوا وجود دارد که به تازگی این رویکرد ایجاد شده است که آن تحلیل محتوای کیفی است و وارد روشهای کیفی و یا رویکردهای کیفی گردیده است.

در تحلیل محتوای توصیفی یک متن، اگر فقط به شکل ظاهری عبارات و کلمات توجه کنیم، چون به شمارش و تعداد می پردازیم، تحلیل محتوای توصیفی انجام داده ایم. مثل زمانی که می خواهیم بسامد کلمه ایزد را در اشعار حافظ بررسی نماییم.

به روش تحلیل محتوای تحلیلی اصطلاحاً تحلیل مضمونی نیز می گویند، در این روش با معانی سروکار داریم، نه خود واژگان، یعنی در این جا به مفاهیم می پردازیم. مثل زمانی که مفهوم کلمه ایزد در اشعار حافظ را بررسی می نماییم. در این صورت طیف وسیعی از واژگان مدنظر است نه فقط واژه ایزد.

باید توجه داشت که روش تحلیل محتوا با روش تحلیل اسنادی متفاوت است و در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی روش تحلیل اسنادی را اعم می دانند و روش تحلیل محتوا را نوعی از روش اسنادی برمی شمارند. روش تحلیل اسنادی به معنای واقعی، هر پژوهشی که مبنای مطالعه آن در یک کلام از همه نوع منابع اطلاعاتی باشند، اعم از دیداری، شنیداری، فیزیکی، خطی و ... . روش تحلیل محتوا چون بخشی از این منابع را شامل می شوند، بنابراین تحلیل محتوا زیرمجموعه تحلیل اسنادی است. برخی برسر این مسئله بحث دارند که آیا تحلیل اسنادی روش انجام پژوهش است یا روش گردآوری داده؟ اگر روش تحلیل اسنادی به صورت نظام مند، عینی و ساختارمند انجام شود، یعنی قواعد حاکم بر روشهای انجام پژوهش رعایت گردد، یک روش پژوهش خواهد بود. ولی اگر صرفاً منظور آن، انجام مطالعه روی اسناد و منابع و مدارک باشد، در این صورت روش اسنادی یک روش گردآوری داده خواهدبود. اکثرا در مواردی که روش تحلیل اسنادی ذکر می شود، روش گردآوری داده است که به روش اسنادی انجام شده و به اشتباه روش پژوهش نامیده می شود. اگر خصوصیات ذکر شده در بالا را داشته باشد، روش انجام پژوهش است. مثلاً در مطالعات تاریخی، اگر پژوهشگر نظام مند کار کند، و فضا و زمان را مد نظر قرار دهد، در این صورت تحلیل اسنادی، روش انجام پژوهش به حساب می آید، ولی اگر صرفاً منظور این است که منابع و اسناد را مطالعه کنیم تا داده ها را گردآوریم نماییم، این روش، روش گردآوری داده خواهد بود.

روشهای گردآوری داده همانطور که قبلا ذکر شد، چند مورد محدود هستند: مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و روش اسنادی یا کتابخانه ای.

گاهی پژوهشگران در فصل سوم پایان نامه یا رساله خود در بخش روش شناسی عنوان می کنند که در پژوهش خود برای گردآوری داده ها از روش اسنادی هم استفاده نموده اند، چون معتقدند مرور پیشینه ها را به این روش انجام داده اند! در صورتی که روش اسنادی زمانی روش گردآوری داده ها خواهد بود که به گردآوری داده هایی بپردازید که پاسخ پرسشها و فرضیه های پژوهش را داده باشد. اگر اینگونه باشد، تمامی پژوهشها به روش اسنادی انجام می گیرند، چرا که همه آنها دارای مرور پیشینه هستند. روش تحلیل اسنادی که در گذشته گفته می شد و روش تحلیل محتوا زیرمجموعه آن بود، زمانی بود که پایه و اساس پژوهش، منابع بودند. بیشتر در محیطهای فیزیکی مثل: کتاب چاپی، نسخ خطی و ... الان که محیط مجازی و الکترونیک رایج شده و اشیا محتوایی وجود دارند و دیگر آن شکل منابع اصلی را ندارند و به آنها اصطلاحاً « اشیا شبه مدرک » یا document like object. و چون رویکرد تغییر کرده، در حال حاظر تحلیل محتوا در صدر قرار گرفته است. چرا که منابع، محتوا هستند ولی لزوماً اسناد و مدارک نیستند بلکه واحدهای محتوایی یا اشیاء محتوایی هستند. هم اینک روش تحلیل اسنادی را زیرمجموعه روش تحلیل محتوا می دانند و روش تحلیل محتوا عام است که خود شامل: تحلیل گفتمان و ... روشهای متعدد دیگری است.

معمولاً روش گردآوری داده ها برای روش تحلیل محتوا، مشاهده و اسنادی است.

در تحلیل محتوا وارد دو واحد مجزا می شویم: واحدهای محتوایی، واحدهای تحلیلی

واحدهای محتوایی یعنی آن مدارک و اشیای محتوایی که میخواهیم روی آنها تحلیل انجام دهیم. واحدهای تحلیل درون این واحدهای محتوایی هستند و روی آنها تاکید می شود. به عنوان مثال اصل مدرک را واحد محتوایی و واژگان را به معنای عام واحد تحلیلی می گویند.

واحدهای محتوا چند دسته هستند:

1. فیزیکی: واحدهایی که فضا و زمان داده ها را مدنظر قرار می دهند و کاربرد آن در پژوهشهای تاریخی است. مثلاً در چه عصر، چه زمانی و کجا اتفاق افتاده و همزمان با چه واقعه ای و ... و از این دست سوالات. در تحلیل گفتمان نیز همین گونه است.
2. نمادین: که بیشتر استفاده می شوند و خود چند نوع هستند: برخی نحوی هستند مثل جملات و عبارات و واژگان. دسته دیگر ارجاعی هستند که رابطه یک مفهوم با یک مفهوم دیگر را بیان می کنند. نوع دیگر واحدهای محتوایی مضمونی هستند که بحث همان معانی و مفاهیم (concept) ملاک است و به آن مفهومی نیز می گویند. چهارمین واحد محتوایی قضیه است که در علوم اجتماعی و زبانشناسی زیاد استفاده می شود. مثلاٌ منابعی را بررسی می کنیم که در آن گفته اند، نژاد خاصی از هوش کمتری برخوردارند. این یک قضیه است که باید محتوا و متون را مطالعه کرد تا این قضیه را رد یا اثبات نمود. در اینجا واحد محتوا یک قضیه است که با بررسی متون و محتواهای دیگر آن قضیه رد یا تایید می شود.

واحد های تحلیل نیز چهار نوع هستند:

1. واحد ثبت که اولین نوع واحد تحلیل است، با یک مثال توضیح می دهیم: اگر بخواهیم بررسی نماییم که واژه عدالت درمتون حقوقی ایران و امریکا چقدر استفاده شده است، واحد محتوای آن نحوی خواهد بود، چون پایه و اساس تحلیل ما واژگان هستند. واحد ثبت بررسی می کند که کدام واژگان  را بررسی کنیم که شامل تمامی مترادفهای عدالت (مساوات، برابری و ... ) باشد. یعنی از بین واحدهای محتوایی نحو، ارجاع و مضمون، واحد ثبت است که تعیین می کند، چه چیز را باید انتخاب و تحلیل کنیم. اگر واحد محتوا مضمون باشد، واحد ثبت آن مفهوم و معانی عدالت و هر واژه یا عبارتی که مفهوم عدالت را برساند را شامل می‌شود.
2. نوع دیگری از واحدهای تحلیل که به آن زمینه یا بافت یا متن می گویند. متن نوعی از بافت یا زمینه است. در مثال بالا واحد محتوا اگر نحو، مضمون، ارجاع یا قضیه باشد، واحد ثبت آن، مفاهیم و ... است. اما اینها به تنهایی معنا نمی دهند و باید ببینم در متن چه جایگاه و معنایی دارند.
3. نوع سوم واحد های تحلیلی نمونه گیری است، به عنوان مثال اگر بخواهیم مفهوم یا واژه انسانیت را در اشعار شعرای قرن هشتم بررسی نماییم، عملا نمی توانیم اشعار تمامی شاعران را مرور کنیم و ناچار به نمونه‌گیری خواهیم بود. یعنی گاهی آنقدر تعداد واحدهای محتوایی زیاد است که مجبور به نمونه گیری می شویم.
4. چهارمین نوع، واحد تحلیل یا واحد معناست. اگر واحد محتوایی ما قضیه باشد و دقیقاً منطبق بر فرضیه ما، واحد تحلیل یا واحد پژوهش گویند. به بیان دیگر زمانی که فرضیه، واحد تحلیل باشد.

واحد تحلیل بخشی از واحد محتواست که روی آن مطالعه صورت می‌گیرد.

​برخی معتقدند هر روشی باید یک ارزیابی داشته باشد، و اینکه ارزیابی خود یک روش جداگانه ای باشد، صحیح نیست 

فراتحلیل: زمانی که جامعه متنوع و عام باشدفراتحلیل: زمانی که جامعه متنوع و عام باشد این فقط شامل پژوهش نیست،

در مقالات  مروری وقتی همه انواع منابع در آن حوزه را بیاورید و از همه روشهای سیستماتیک و تحلیلی استفاده کنیم، از روش فراتحلیل استفاده کرده ایم. همزمان چند شکل تحلیل را در نظر گرفتن، فراتحلیل است.

گزارش از: بنت الهدا موحدی محب