روشها و ابزارهای گردآوری داده ها با یکدیگر متفاوتند و نباید با هم یکی در نظر گرفته شوند.

هم روشهای گردآوری محدود هستند و هم ابزارهای گردآوری داده تعداد محدودی هستند

روشهای گردآوری داده سه روش هستند:

1. روش مشاهده: که پژوهشگر خود باید مقوله ها را ببیند و با دیدن و براساس مشاهدات خود که انجام می‌دهد، نظر خود را اعلام نماید. مثلا در روانشناسی مشاهده یعنی در یک محیط، رفتار شخصی را مشاهده و بررسی کنید و یا اگر بخواهید یک نرم افزار را ارزیابی نمایید، باید نرم افزار را از نزدیک ببینید و بررسی نمایید. در پژوهشهای تجربی روش مشاهده است و این کاملا بستگی به نوع پژوهش دارد.
2. روش مصاحبه: که پژوهشگر شخصا با جامعه هدف صحبت می کند و نظرات آنان را یادداشت می نماید و پژوهش خود را بر اساس آن انجام می دهد.
3. روش کتابخانه ای و اسنادی: که بسیاری از پژوهشگران این روش را به عنوان روش پژوهش بیان می‌کنند که این یک اشتباه رایج است. روش کتابخانه ای یک روش گردآوری داده است و ربطی به روش پژوهش ندارد. ممکن است در خیلی از پژوهشها هم استفاده شود چون حتماً بخشی از کار، مطالعه متون و گردآوری داده از طریق خواندن کتاب خواهد بود.

نکته:

در مورد روش اسنادی باید به این نکته نیز توجه کنید که اگر این روش را برای بررسی پیشینه پژوهش به کار می برید، روش گردآوری داده پژوهش محسوب نمی شود و نباید در روش گردآوری داده ها بیان شود.

پس از آنکه روش گردآوری داده های پژوهش خود را تعیین نمودید به سراغ ابزار گردآوری داده ها می رویم که شامل: سیاهه وارسی (check list) و پرسشنامه می شود.

اینها ابزارهایی هستند که براساس روش خاصی که تعیین می کنیم استفاده می شوند، مثلا: پژوهشگر می تواند از روش مصاحبه استفاده نماید، ولی از ابزار پرسشنامه کمک بگیرد.

چک لیست یا سیاهه وارسی مجموعه ای از عناصر است که پژوهشگر متناسب با متغیری که می خواهد مطالعه کند آماده می سازد و بررسی می کند که آیا این متغیر آن عناصر را دارد یا نه؟ و براساس آن، متغیر بررسی می شود. چک لیست می‌تواند استاندارد باشد یا می توانید خود از منابع مختلف تهیه نمایید که در این صورت به آن «سیاهه‌وارسی محقق ساخته» و یا سیاهه‌وارسی ساخته شده توسط پژوهشگر گفته می شود. در این مورد پژوهشگر از منابع مختلف، عناصری تهیه می کند و براساس این عناصر اقدام می نماید. فقط باید دقت شود برای پرسشنامه هم پایایی و هم روایی نیاز هست. برای سنجش پایایی باید آزمون آماری انجام شود و برای سنجش روایی بودن آن باید متخصصان آن حوزه ببینند و نظر بدهند. چک لیست پایایی ندارد و فقط روایی دارد.

در کل ابزار و روش گردآوری داده ها موضوعات بسیار مهمی است و اگر ابزار و روش خوبی انتخاب کرده باشید، در ادامه برای گردآوری داده ها مشکلی نخواهید داشت و کمتر از شما زمان می گیرد. همچنین اگر روش و ابزار مناسب باشند، اعتبار داده ها بالا می رود. در غیر این صورت داده های شما اعتبار چندانی نخواهد داشت. اکثر پژوهشها روی انتخاب ابزار گردآوری داده، مشکل دارند، چرا که باید این ابزار متناسب با خود پژوهش طراحی شود، مانند پرسشنامه. کیفیت ابزار نیز در این که داده گردآوری شده مناسب است یا خیر، بسیار تاثیرگذار خواهد بود. معمولا این ابزار در قسمت آخر پایان نامه در بخش پیوستها ذکر می شوند. همان طور که قبلا هم اشاره شد، زمان گردآوری داده ها را باید حتما ذکر کنید، چون ممکن است بعد از آن زمان چیزی اضافه و یا کم شده و یا معیار تاثیرگذاری تغییر کرده باشدکه اگر بازه زمانی مشخص گردد، کار شما را کاملاً تبرئه می نماید و کمک کننده خواهد بود.

هر رخدادی در جهان تابع زمان است و این تابعیت زمان برای همه موجودات عالم صدق می کند، بنابراین در پژوهش هم کاملا باید مدنظر قرار گیرد و الا اگر زمان گردآوری داده ها تغییر کند ممکن است نتایج شما نیز متفاوت شود. پس حتما باید بازه زمانی مشخص گردد. اگر پژوهش از نوع فنی باشد، خوب است که راهبردهای جستجو هم عنوان شود.

بعد از آن روش تجزیه و تحلیل داده ها را بیان می کنیم که معمولاً کیفی است که تحلیل متفاوت می شود و یا کمّی است. پژوهش های کمی دو نوع هستند: یا از آمار توصیفی استفاده می شوند یا از آمار استنباطی. اگر آمار توصیفی باشد، یعنی در پژوهش فقط پرسش داشته باشیم ، از جدول و نمودار و ... استفاده می گردد و اگر آمار استنباطی باشد، و فرضیه داشته باشیم باید حتماً آزمون آماری انجام شود. گاهی اوقات برای پژوهشهای دارای پرسش هم می توان از آزمون آماری استفاده نمود. زمانی آزمون آماری انجام می دهیم که بخواهیم اصطلاحاً نتایج را تعمیم دهیم و (generalize) کنیم. اگر بحث تعمیم وجود نداشته باشد، فرضیه ای هم مطرح نمی شود و نیازی به انجام آزمون آماری نیست.

فصل چهارم

فصل چهارم بخصوص بسیار وابسته به شیوه تحلیل داده هاست. به این معنا که اگر پژوهش کمی باشد که باید جدول و نمودار استفاده کنیم و از نرم افزارهای آماری تحلیل داده مثل SPSS و Minitab و ... کمک می گیریم و اگر فرضیه داریم باید آزمون آماری طراحی شود. این فصل حتما باید با مشاوره یک متخصص آماری نوشته شود. در برخی حوزه ها مثل علوم اجتماعی و روانشناسی و ... اساتید با روشهای آماری آشنا هستند ولی با این وجود باز هم تاکید بر این است که از متخصص علم آمار کمک بگیرید و توصیه می شود که یا مشاور آماری داشته باشید. اگر پژوهش کیفی است که باید از روشهای تحلیل داده پژوهش کیفی استفاده کنید.

در این فصل هم مانند سایر فصلها ابتدا یک مقدمه کوتاه نیاز هست، این مقدمه شامل توضیح درباره ساختار فصل که براساس پرسشها و فرضیه هاست. کاملا روند کار را توضیح می دهیم و ترتیب را به همان شکل که هست بیان می کنیم. یعنی به همان ترتیب پرسشها و فرضیه ها در فصل اول: ابتدا اهداف، سپس پرسشها و بعد از آن فرضیه ها و در این فصل هم برای تحلیل ابتدا پرسشها، بعد داده های گردآوری شده آنها، پس از آن فرضیه ها و در ذیل فرضیه‌ها، آزمونهای آماری مربوط به آن فرضیه ها منعکس می شود.

گاهی دیده می شود که برای هر پرسش، هم جدول و هم نمودار طراحی می کنند، که این شکل صحیح نیست. چیزی که در اینجا توصیه می شود این است که برای هر کدام یا جدول یا نمودار کافی است و در انتها از برایند همه جداول، یک نمودار طراحی شود. اگر در تحلیل داده ها از نرم افزاری استفاده کرده باشید، حتما قید کنید و ترجیح بر این است که آخرین نسخه استفاده شود.

نکته:

در مقدمه همچنین می توانید تاریخ تحلیل داده ها را هم بیان کنید.

پس از مقدمه، تجزیه و تحلیل داده هاست، به این شکل که پرسش اول را مطرح می نمایید و در ذیل آن جدول مربوط را نشان می دهیم. عناوین جدول در بالای آن و عناوین نمودار در پایین آن درج می شود. دقت زیادی روی شکل نمودارها و جداول داشته باشید و شماره جدولها و نمودارها را متناسب با فصل و پرسش مطرح شده انتخاب می کنیم. به عنوان مثال جدول اول فصل چهارم را به این شکل می نویسیم(4-1) از راست به چپ، اول شماره فصل و بعد شماره جدول حتما قید شود که برای پاسخ به فلان پرسش، فلان جدول و فلان نمودار طراحی شده است.

ذیل هر جدول، متناسب با همان جدول توضیح کوتاهی ارائه دهید و برای نمودار ها هم یک تفسیر کوتاه بدهید، اما تفسیر دقیق و مبسوط نیازی نیست و فقط یک توصیف مختصر کافی است. در این قسمت نباید استناد بدهید. سعی شود اطلاعات داخل جداول مختصر و کوتاه باشد.

بعد از اینکه جداول مربوط به پرسشها به همین شکل تمام شد، به سراغ فرضیه ها می رویم و به همین ترتیب برای هر فرضیه آزمون آماری طراحی شده را می آوریم، نوع آزمون را بیان می کنیم. همانطور که قبلا هم گفته شد، هر فرضیه نیاز به آزمون دارد در غیر این صورت اثبات نمی شود. در ذیل هر فرضیه و جدول مربوط به آن باز به شکل مختصر آیتم های جدول توضیح داده می شود و به همین شکل فرضیه های بعدی و تمام مراحل برای آن انجام می‌گردد. باید به خاطر داشت که فصل چهارم فقط توصیف داده هاست، اگر هم تفسیر یا توضیحی داده می شود بسیار مختصر باشد. توضیح و تفسیر بیشتر در فصل پنجم صورت می گیرد.

نکته:

پرسشها و فرضیها را در فصل چهارم مجدداً ذکر می کنیم، بخاطر اینکه ممکن است مخاطب برای یافتن پرسش مجبور باشد چندین بار به فصل اول مراجعه کند.

فصل پنجم

این فصل بسیار مهم است، بخاطر اینکه حرف نهایی پژوهشگر در فصل پنجم گفته می شود، پاسخ تمام مسائل پژوهش در فصل پنجم باید داده شود. ولی اکثر پژوهشگران برای نوشتن این فصل مشکل دارند و نمی دانند چه بنویسند.

در تحلیل فصل پنجم از سه منبع باید استفاده کنید:

1. دانش زمینه پژوهشگر که از همه مهمتر است و برداشتهای شخصی وی از مطالبی که خوانده به شکل پارافریز که می تواند استناد هم داشته باشد.
2. یافته های پژوهشهای پیشین
3. منابع دیگر که می توانید به صورت ساپورتر بیاورید.

این سه منبع برای تحلیل داده ها وجود دارد. تحلیل یعنی برقراری ارتباط بین داده ها. به این شکل که یک سری داده گردآوری کرده ایم، داده های دیگری را می‌آوریم و با آن مرتبط می‌کنیم تا معانی استخراج شوند.

به عبارت دیگر پیام من دارای معناست و این پیام برای اینکه منتقل شود، باید با داده های دیگری مرتبط شود تا معنای آن استخراج گردد. در فصل پنجم این پیام داده ها هستند که گردآوری شده اند، داده های دیگری که با آن مرتبط است را بیان می کنیم، با آنها ارتباط برقرار می کنیم و معنا تولید می کنیم.

در فصل پنجم ابتدا یک مقدمه از بحث کلی و کاری که انجام گرفته بیان می شود و بعد از آن تمرکز روی بحث خود و در پاراگراف آخر دوباره توضیح می دهید که در فصل اول چه کارهایی انجام شده است. در این فصل هم باید ساختار فصل چهارم را حفظ نمایید. به همان ترتیب فصل اول پرسشها مطرح و پس از آن فرضیه ها عنوان می‌شوند و در آخر بحث و نتیجه گیری نهایی انجام می شود.

در این فصل ذیل هر پرسش، بخش اول تحلیل داده های مربوط به آن پرسش می آید، تحلیل که تمام شد، در بخش دوم مقایسه یافته های پرسش اول با پژوهشهای پیشین ذکر می شود. هر پژوهشی که در فصل دوم به عنوان پیشینه پژوهش آمده، در اینجا نیز باید ذکر شود و درباره اش بحث و تحلیل صورت بگیرد. بخشی از پیشینه ها مربوط به پرسش اول، برخی دیگر مربوط به پرسش های دیگر است که باید در این قسمت تحلیل و بررسی شوند. دراین فصل داده ها تبدیل به یافته می شوند و به همین ترتیب، پرسشهای بعدی و فرضیه ها. این فصل نیز سه بخش عمده دارد: مقدمه، تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش و بحث و نتیجه گیری نهایی.

در پایان فصل پنجم پیشنهادهای اجرایی است که در آینده به آن پرداخته می شود.

گزارش از:  بنت الهدا موحدی محب