مقالات انتقادی(critical review) یا (critical paper) یا (critical essay) که اصطلاح آخر در میان پژوهشگران بسیار متداول تر است. از انواع مقالات است که جایگاه مهمی در منابع علمی دارند، چراکه در کنار اثر اصلی که نقد میشود، مکمل یکدیگر هستند، حتی اگر ضعفهای اثر را هم بیان کرده باشد، مقاله انتقادی ضعفهای آن را پوشش می‌دهد و کمک می‌کند تا اثر کاملتر شود و در کل یکی از روشهای خوب برای نوشتن مقاله است. بخصوص اگر از نوع توصیفی باشد و بسیار توصیه میشود برای افرادی که تازه آغاز به نوشتن مقاله می‌کنند که از مقاله انتقادی شروع کنند، مقاله انتقادی توصیفی نقطه شروع خوبی برای نوشتن است و بسیار هم متداول است. مقاله انتقادی یک تفسیر، تحلیل یا ارزیابی از اثر بخشی آثار دیگر به صورت نظام مند است.
این نوع مقاله نقد، تحلیل یا توصیفی است که درباره کتاب، فیلم یا هر اثر دیگری نوشته میشود تا اثر بخشی آن اثر را بررسی و ارزیابی کند و بیان کند که این اثر چقدر در بافت موضوعی خود تاثیرگذار بوده و تا چه اندازه می‌تواند کارآیی داشته باشد، اما به شکل نظام مند و دارای ساختار خاص. فایده دیگر مقالات انتقادی، تعیین موقعیت و جایگاه اثر در میان آثار مشابه است و اینکه شخص از منظر بیرونی به اثر نگاه می‌کند و جایگاه اثر را مشخص می‌کند، ممکن است اثری همپوشانی زیادی با آثار دیگر داشته باشد و ضرورتی برای نگارش آن وجود نداشته و یا اینکه یک ا ثرِ مکمل است و خلأیی که در آثار دیگر وجود داشته را پرکرده است و نویسنده با نوشتن مقاله انتقادی امکان ارائه ایده ها و نظرات تخصصی خود را د ر آن حوزه از علم می‌یابد و فرصت بیان دیدگاهها را پیدا می‌کند و برای نویسندگان نوپا که به تازگی وارد عرصه علم شده اند فرصت حضور در مجامع علمی را فراهم می‌کند و همچنین امکان مطرح شدن در یک حوزه تخصصی را به آنها می‌دهد و از این طریق می‌توان بسیار آسان هر نظری را که در آن حوزه از علم وجود دارد به صورت نظام‌مند نقد و بررسی کرد.
از نظر رویکرد و محتوا سه نوع مقاله انتقادی وجود دارد که نوع اول آن توصیفی است و نیازی به دانش و تخصص ویژه ای ندارد و حتی در انواع پیشرفته آن هم می‌توان براساس استانداردها پیش رفت و در کل، منبع ارزشمندی برای مخاطبان به شمار می‌رود. چراکه مخاطبان معمولا قبل از خواندن اصل اثر نقد آن را می‌خوانند و اگر دقت کرده باشید برخی ناشران معتبر در پایان چاپ اثر، مقالات انتقادی مربوط به آن را هم در انتهای اثر چاپ می‌کنند.
نقد یک اثر می‌تواند مثبت یا منفی باشد و منتقد می‌تواند موافق دیدگاه صاحب اثر باشد و تایید کند و یا مخالف با اثر باشد و بیشتر نقاط ضعف را بیان کند، البته بهتر است که نقد معمولاً هر دو جنبه را در برگیرد و از آنجایی که نقد و مقاله انتقادی مکمل اثر مورد نقد است در کنار هم اثر را کامل می‌کند.
نوشتن مقاله انتقادی یکی از سنتهای محیط های آکادمیک و علمی است و پژوهشگران می‌توانند درباره هر اثری که منتشر میشود، بازخورد خود را ارائه کنند و فضای مناسب برای این کار، نشریات و مجلات علمی است که می‌توانند در آنها نقد خود را منتشر کنند.
چارچوب مقالات انتقادی بدین شکل است که دو بخش اصل دارند:
بخش اول دیدگاه و گرایش پدیدآورنده اثر اصلی نسبت به موضوع، گفته میشود که معمولاً بخش اول است.
بخش دوم دیدگاه و گرایش ناقد نسبت به دیدگاه پدیدآورنده اثر
مقالات انتقادی سه نوع هستند:
- توصیفگر یا (descriptive) است یعنی به معرفی اثر می‌پردازد، اکثر نقدهایی که وجود دارد، ماهیت توصیفی دارند و معرفی کننده اثر هستند، این نوع ساده ترین نوع مقاله انتقادی است. در مقالات انتقادی یکی از جنبه ها و انواع آن معرفی اثر است و این معرفی اثر که بسیاری از مجلات دارند و در آن آثار جدید در حوزه خود را معرفی می‌کنند که برای آشنایی پژوهشگران آن حوزه مفید است، جز مقالات انتقادی هستند، چراکه انتقاد می‌تواند هم مثبت باشد، هم منفی، حتی اگر هیچ تحلیلی صورت نگیرد.
- ارزیابانه یا (evaluative) یعنی به ارزیابی اثر می‌پردازد و تصمیم دارد نقاط ضعف و قوت اثر را بیان کند. نوشتن این نوع مقاله نیز بسیار ساده و آسان است و در حد یک صفحه می‌توان اثر را ارزیابی و توضیح داد. مدل ارزیابانه از انواع مقالات انتقادی را هم افراد خبره و هم افراد غیرخبره می‌توانند بنویسند. بسیاری از اوقات ارزیابی ها براساس نظر شخصی نیست و یک سری معیار و استاندارد و منابع مرجع وجود دارد که براساس آنها اثر ارزیابی میشود مانند ارزیابی اثری برطبق قرآن و یا بر اساس قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن(ISBD).
- تفسیری یا (interpretation) هستند. سومین نوع از مقالات انتقادی، نوع تفسیر آن است. در نوشتن این نوع مقاله ناقد حتماً باید در آن حوزه خبره باشد، چراکه به بسط و گسترش موضوع می‌پردازد، تحلیل می‌کند و ممکن است نقد مثبت انجام گیرد یا نقد منفی. ولی حتماً در این نوع از مقاله بسط و تفسیر صورت می‌گیرد و توضیح بیشتری درباره مطلب داده میشود. این نوع مقاله انتقادی از لحاظ حجم بیشتر از انواع دیگر مقاله است.
در نوشتن مقالات انتقادی تحلیلی، اثر را از جنبه ساختار بررسی می‌کنیم و از همه مهمتر دیدگاه نوشتن این نوع مقالات است که دیدگاه انتقادی است و بایستی در خود این دیدگاه را تقویت کنیم و هر مطلب یا اثری که مطالعه می‌کنیم با دید انتقادی ببینیم. دید انتقادی باعث تولید دانش میشود ، نمونه آن عالمانی که بر کتابهایی که مطالعه می‌کردند حاشیه نویسی می‌کرده اند، درواقع بین اطلاعات خود و اثری که مطالعه می‌کردند، ارتباط برقرار می‌نمودند.
سوالاتی که در مقاله انتقادی باید پرسیده شود: آیا نیاز مخاطب را برطرف کرده؟ آیا بخوبی مخاطب خود را پوشش می‌دهد؟ آیا نتیجه گیری درستی از مطالب انجام شده؟ آیا به درستی تدوین شده؟ اگر اثر، کتابشناسی است، به خوبی تدوین شده است؟
ساختار پذیرفته شده مقالات انتقادی:
- مقدمه (introduction)
- خلاصه (summary) در مقالات فارسی این قسمت معرفی اثر نام دارد.
- نقد و تحلیل (analysis)
- نتیجه‌گیری (conclusion)
این چهار بخش در همه مقالات انتقادی وجود دارد. درمقدمه، عنوان اثر، نویسنده، تاریخ اثر، و در کل توصیفی از کل اثر آورده میشود به دو شکل، یا ساختارمند و منظم یا در لابلای متن به اطلاعات کتابشناختی اثر و مشخصات ظاهری آن اشاره میشود و به شکل توصیفی است. پس از آن به بیان نظر پدیدآورنده اثر می‌پردازد و سپس نقطه نظر ناقد و برداشت شخص نقد کننده از اثر مطرح میشود. نکته قابل ذکر اینکه در همان مقدمه رویکرد ناقد مشخص میشود که آیا نظر مثبت یا منفی به کل اثر دارد.
در قسمت معرفی اثر یا خلاصه، درباره سوالاتی از قبیل: چه کسی، چه چیزی، چه وقت و چگونه بحث میشود. خلاصه، شامل بیان مختصر ایده اصلی اثر است . معرفی اثر شامل بحث در خصوص ساختار اثر و سبک نگارش است و دیدگاه های اصلی نویسنده در این بخش بیان می‌گردد.
بخش تحلیل، اصل مقاله را شامل میشود. اگر مقاله توصیفی باشد، درباره محتوای اثر بحث میشود و محتوای فصلها را توصیف می‌کند، اگر مقاله از نوع بازیابانه است نقاط قوت و ضعف اثر بیان میشود. در این بخش از مقاله هر مطلبی که عنوان میشود، باید حتماً با شواهد و مستندات بیان شود و باید با دلیل و منطق، نظر نگارنده اثر را قبول یا رد کرد. نقدی که فقط مبتنی بر نظر شخصی ناقد باشد، از اعتبار چندانی برخوردار نیست و باید شواهدی از درون یا بیرون وجود داشته باشد تا با استناد به آن بتوان نقد درستی انجام داد. مقایسه و بررسی میزان همخوانی با منابع مرجع بسیار مهم است، بخصوص در حوزه هایی که بسیار مبتنی بر استانداردها هستند و بسیار قانون مند هستند و حوزه های علوم اسلامی که تطبیق آن با کتب حدیث و قرآن حائز اهمیت است، بسیار مهم و لازم است و این شیوه بسیار کمک کننده است که اثر را با تطبیق با روایات و احادیث و قرآن، رد یا تایید کنیم. درادامه نقد با توجه به مقدمه اثر که به بیان اهداف نگارش اثر پراخته، می‌توانیم بررسی کنیم که آیا نگارنده به هدف خود پرداخته و به آن رسیده است یا خیر. و این نکته بسیار مهم است.
در قسمت بحث و نتیجه‌گیری مقالات انتقادی باید در ابتدا دوباره نظر ناقد بیان شود به این معنا که پنداشت و دیدگاه ناقد با یک بیان جدید آورده شود و سپس به خلاصه ایده و مطالب اصلی ناقد با قوت بیشتری پرداخته شود یعنی حرف اصلی ناقد گفته شود و به قوت و ضعف اصلی اثر اشاره گردد. در انتها خوانندگان به خواندن نقد و ارائه بازخورد و بیان نظرات خود دعوت شوند.
یک نقد کامل در کنار نقاط ضعف اثر به نقاط قوت آن هم اشاره می‌کند و در عین حال همیشه مخاطبان خود را به خواندن و ارائه نظر و بازخورد، هم نسبت به نقد نوشته شده و هم اصل اثر دعوت می‌کند.
نکاتی که در نوشتن نقد اثر باید به آن توجه داشت:
- سلیس و روان بودن متن اثر، هر چه نگارنده تسلط بیشتری به موضوع داشته باشد، از پراکنده گویی به دور خواهد بود و متن انسجام، یکپارچگی و روانی خود را خواهد داشت.
- بررسی جدید بودن و اصالت اثر، که از اهمیت زیادی برخوردار است.
- بررسی ساختار محتوایی اثر که آیا متناسب با نوع آن است یا خیر و ویژگی های مناسب اثر را دارد یا خیر. به عنوان مثال ارزیابی یا ویژگی‌های آثار آموزشی را بررسی و با آن اثر آموزشی تطبیق بدهیم.
- رعایت کامل ادب و احترام و پرهیز از هرگونه سوگیری حین نقد، به شخصیت نویسنده حمله نشود و فقط دیدگاه اثر را نقد کنیم.
- بحثهای کلی و سوگیرانه نداشته باشیم. متاسفانه بسیاری از نقدهای ما سوگیرانه است.
- سعی کنیم نقد جذاب باشد و خواننده را ترغیب به خواندن آن کند. حتی در عنوان مقاله نیز می‌توان از تعابیری استفاده کرد تا نقد را جذاب کند.
- انواع دیگر مقالات نیز مانند مقالات مروری می‌توانند دیدگاه انتقادی داشته باشند. همانطور که می‌دانیم یکی از انواع مقالات مروری، نوع تحلیلی انتقادی است که برای نوشتن آن باید هم زا شواهد استفاده کنیم و هم استناد داشته باشیم.
- بدون دلیل نقد نکنیم، هر نقدی برای اعتبار خود نیاز به استناد دارد. نقد باید آکادمیک باشد و سلیقه ای نباشد، نظر شخصی در نقد مهم نیست و نیاز به شواهد معبتر دارد. در نگارش نقد هم باید این نکته رعایت شود که از عبارات مطلق استفاده نکنیم، از عباراتی مثل: به نظر می‌رسد که...، یا براساس بررسی های محدود ناقد... و مواردی از این دست، نباید هیچگاه مطلبی را مطلق بیان کرد مگر اینکه ملاک یا استاندارهای محکمی وجود داشته باشد که ناقد براساس آن استاندارد و با استناد به آن نقد خود را نوشته باشد. مانند آیات قرآن و احادیث ائمه معصومین علیهم السلام، ولی در بقیه مباحث بخصوص در علوم اعتباری همیشه نقد باید با ظرافت صورت بگیرد.
- دیدگاه انتقادی را در خود تقویت کنیم، این مهارت باعث میشود که بهتر مطالب را یاد بگیریم و همچنین باعث این میشود که در نوشتن همیشه مستدل و با دلیل بنویسیم. فراگیری این مهارت دو حسن بزرگ دارد: یکی اینکه به دانش ما عمق می‌دهد و هر چیزی را به راحتی نمی‌پذیریم و حتماً با استدلال قبول می‌کنیم و دیگر اینکه باعث میشود هنگام نوشتن، خود، بدترین و سختگیرترین ناقد نسبت به خود باشیم.
بحث دیگری به نام نقدِ نقد داریم که خیلی کم به آن پرداخته میشود. گاهی ممکن است نقدها هم ایراد داشته باشند و یا نویسنده اثر مورد نقد بخواهد پاسخی به نقد اثرخود بدهد که به آن نقدِ نقد می‌گویند.
در پاسخ نویسنده به نقد، نویسنده سعی می‌کند اثر خود را توجیه کند چون ممکن است سوءتفاهمی پیش آمده باشد و یا اینکه بهرحال از آنجایی که هر کس دیدگاه خاص خود را دارد ممکن است با نظر ناقد موافق نباشد و به دفاع از اثر خود بپردازد که این بسیار متداول است و معمولاً مجلات باید اجازه چاپ پاسخ نقد توسط نویسنده را هم بدهند. البته برخی از نویسندگان در مقابل هر نقدی صرفاً تشکر کرده و اصلاً جواب نمی‌دهند.
برای دیدن نمونه های خوب نقد، جشنواره نقد کتاب که هرساله از سوی خانه کتاب برگزار میشود، کمک بزرگی به ما می‌کند و نکته آخر که باید به آن توجه کرد اینکه حتماً سعی کنیم جرأت و جسارت نوشتن را پیدا کنیم و این مهم حاصل نمی‌شود مگر با تمرین زیاد.
پایان