پیشتر گفته شد که ساختار مقاله پژوهشی شامل چندین بخش است: بخش اول، مقدمه که به بیان مسئله و گاهی پیشینه پژوهش هم می‌پردازد. بخش دوم، پیشینه پژوهش یا مرور پیشینه هاست و بخش سوم شامل روش شناسی است که یکی از مهمترین اجزا و ارکان هر مقاله است، به طوری که اگر روش شناسی یک مقاله صحیح نباشد، جنبه علمی آن مقاله زیر سوال می‌رود و نشان دهنده این است که پژوهشگر بخوبی روش پژوهش را انتخاب نکرده است.

باید به این نکته توجه داشت که اولاً، روش شناسی (methodology) با روش پژوهش (research method) متفاوت است. روش شناسی فقط بیانگر روش پژوهش نیست و دربرگیرنده جامعه آماری، روش، ابزارهای گردآوری داده، و ابزارهای تجزیه وتحلیل داده‌ها و ... است و ثانیاً جدای از آن، باید نوع پژوهش و روش اصلی توضیح داده شود و لازم است به صورت دقیق جزئیات روش اجرای پژوهش هم توضیح داده شود که خواننده مقاله کاملاً متوجه کار انجام شده شود و به روش انجام گرفته در پژوهش آگاهی پیدا کند.

قسمتهای مختلف روش‌شناسی:

یکی بیان نوع پژوهش است که باید مشخص گردد، کاربردی، بنیادی یا توسعه‌ای ست. خصوصیات جامعه مورد بررسی باید به صورت دقیق بیان شود و حتی دلایل انتخاب جامعه باید شرح داده شود. چراکه معمولا برای ارزیابی مقاله، داوران درباره جامعه آماری پژوهش سوال می‌کنند لذا لازم است که کاملا دراین قسمت توصیف و تبیین گردد، به این معنا که علاوه بر بیان دلایل انتخاب جامعه، ویژگیهای جامعه هم به خوبی توصیف شود. بخش بعدی روش شناسی، تبیین روش مورد استفاده در فرایند پژوهش است که بیان می‌شود، روش انجام پژوهش تحلیل محتوا، توصیفی، پیمایشی یا... است و باید متناسب با ماهیت آن پژوهش انتخاب شود. علاوه بر اهمیت این تناسب، مهم است که با روش پژوهشهای پیشین در این زمینه تقریباً همراستا و یکسان باشد. یعنی اگر در این حوزه، پژوهشی انجام گرفته است به طور طبیعی با بقیه یکسان باشد مگر اینکه جنبه خاصی از پژوهش بررسی شود که در پژوهشهای قبلی مدنظر قرار نگرفته است و لازم است که روش تغییر کند یا ترکیبی باشد از چند روش، بحث بعدی که باید ذکر شود، کیفی یا کمی بودن پژوهش است. و مبحث دیگر بیان محدودیتهای پژوهش است که برخی معتقدند باید در انتهای روش شناسی قید گردد و گاهی گفته می‌شود بهتر است در انتهای فصل پنجم آورده شود، که این قالب بیشتر برای پایان نامه رعایت می‌شود ولی برای مقاله بهتر است که محدودیتهای پژوهش در انتهای روش شناسی در دو الی سه سطر گفته شود و بیان شود که حین انجام پژوهش، پژوهشگر با چه محدودیهایی مواجه بوده است. نکته ای که درباره محدودیتهای پژوهش باید به آن توجه داشت اینکه محدودیتها و مشکلات نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شوند و دو مقوله کاملا جداگانه هستند.

مورد بعدی که باید به آن دقت شود اینکه، افعالی که در گزارش پژوهشی به کار می‌رود باید افعال گذشته باشند، چراکه پژوهش در گذشته انجام شده و به پایان رسیده است و در حال حاضر گزارش آن نوشته می‌شود. به هیچ وجه نباید زمان حال یا آینده به کار برود، این افعال می‌توانند گذشته ساده یا نقلی باشند ولی معمولاً گذشته ساده بهتر و معمول تر است.

پس از ذکر محدودیتها، به بیان ابزارهای گردآوری داده مثل: پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده یا سیاهه وارسی می‌پردازیم، همچنین باید روایی/پایایی ابزارهای پژوهش بررسی شود. اگر ابزار، سیاهه وارسی باشد، نیازی به پایایی ندارد و فقط روایی است. روایی/پایایی برای پرسشنامه به کار می‌رود، مشاهده روایی/پایایی ندارد و مصاحبه اگر از پرسشنامه استفاده کند، روایی/پایایی خواهد داشت، پایایی بیشتر با آزمونهای آماری سنجیده می‌شود و روایی باید توسط متخصصین آن حوزه بررسی شود.

تحلیل داده ها براساس بررسی روش است، اگر کمی است، یعنی دارای آمار توصیفی یا استنباطی است، که اگر استنباطی است باید از آزمون استفاده شود.

همانطور که گفته شد ابتدا نوع پژوهش (کاربردی، بنیادی، توسعه‌ای)بیان می‌شود، سپس روش انجام پژوهش که در هر حوزه محدود است و شامل تحلیل محتوا، تاریخی و ... است،  پس از آن پژوهشگر به معرفی جامعه پژوهش و بیان ویژگی های آن می‌پردازد و پژوهشگر باید سعی کند که پژوهش سیستماتیک و نظام مند باشد و یک ساختار مشخص برای پژوهش خود داشته باشد. همچنین وبسایتهای مورد استفاده و تاریخ استفاده از آن وبسایتها هم بیان ‌گردد چراکه مدت زمانی که مطلب در وبسایت قابل دسترس خواهد بود و حتی زمان گرداوری مطلب از وبسایت نیز مهم است، زیرا برخی از پژوهشها وابسته به زمان هستند و ممکن است در زمانهای متفاوت نتایج مختلفی بدست آید. پس از آن پژوهشگر به دلایل انتخاب جامعه پژوهش و توصیف دقیق آن می‌پردازد و حتی دلایل انتخاب افراد جامعه را بیان می‌کند و ویژگیهای اعضای جامعه پژوهش و تاریخ گردآوری داده ها را هم حتما قید می‌نماید. بعد از اینکه دلایل و توصیفات انجام گرفت، روش اجرای پژوهش گفته می‌شود که باید به صورت جزئیات بیان گردد که چه اقداماتی صورت گرفته است.

در پایان بخش روش‌شناسی، دلایل انتخاب ابزار و روش اجرای پژوهش بیان می‌شود.

پایان جلسه پنجم

گزارش از: بنت الهدا موحدی محب