در ادامه سلسله برنامه های تاریخ شفاهی کتابخانه های قم، که به همت کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار می شود، سالن اجتماعات این کتابخانه در روز 24 تیرماه 1399 میزبان حجت الاسلام والمسلمین محمد نظری، مدیر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه(س) بود. مدیر مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه(س) پیرامون روند تاسیس و فعالیت های این مرکز چنین اظهار داشتند:

مرکز اسناد آستان مقدس از سال 1392 در آستانه تاسیس شده است. از ابتدا هم خود من افتخار خدمتگزاری در این واحد را تا به امروز داشته ام. در سال 1392 که یک مرحله دیگر به محیط اداری آستانه و حرم آمدم، به ذهنم رسید که مرکز اسناد را تاسیس کنم. برای شروع کار، تصمیم گرفتیم که با پیشکسوتان این امر صحبت کنیم. به مرکز اسناد ملی، مرکز اسناد مجلس و مرکز اسناد آستان قدس رفتیم. مرکز حفظ آثار امام خمینی را هم دیدیم که خود یک مرکز اسنادی است. مرکز اسناد انقلاب را بررسی کردیم. با کسانی که در این زمینه کار کرده بودند، گفتگو کردیم. به این نکته پی بردیم که کار خیلی مهمی است.

از طرف دیگر، در طول مدت خدمت بنده، خیلی ها مراجعه می کردند و اطلاعاتی را از آستان مقدس جویا بودند و کسی نبود که جواب بدهد. مثلا از من که سال ها به عنوان مدیر حرم بودم، سوال می کردند که این ایوان طلا را چه کسی ساخته است. معمارش چه کسی بوده است. اصلا چرا اینطوری ساخته اند. در مورد این سوالات، ما که خادم حرم بودیم، برای مخاطب پاسخی نداشتیم.

در ارتباط با طبقه بندی اسناد، این گروه منابع به چند طبقه تقسیم می شوند: اسناد دیداری، مکتوب و شنیداری. بخش دیگری هم در مراکز اسناد وجود دارد که تاریخ شفاهی است. تاریخ شفاهی خود نوعی سند است. به طور کلی اسناد یا به صورت یک تک برگ هستند، یعنی در کاغذهای مستقلی است یا گروهی از اطلاعات در یک پرونده است.

فهرستنویس های اسناد باید عاشق کار با اسناد بوده و ماهر باشند. باید به دنبال فهرستنویس هایی بود که انگیزه داشته باشند. اهمیت و آینده این کار را ببینند.

کار جدیدی که ما اخیرا در مرکز اسناد آغاز کرده ایم این است که همه محتوای اسناد را در ده موضوع دسته بندی کردیم، شامل اسناد فرهنگی، ساختمانی، فنی و مهندسی، ملکی، حقوقی، مالی، اداری و ... .

تا به امروز، ما تنها یک درصد اسناد آستان را فهرستنویسی کرده ایم. صدها هزار برگه سند هنوز در بایگانی آستانه مانده است که ما اصلا وارد آن نشده ایم. ما تنها به گوشه ای از بایگانی وارد شدیم، که قدیمی ترین اسناد است. در این گوشه ای که وارد شده ایم، حدود 7000 سند فرهنگی داریم که مربوط به سال های بین 1303 تا 1340 است. هر سند ممکن است یک برگ یا 50 برگ باشد. بنابراین در مجموع شاید این 7000 عنوان سند فرهنگی مشتمل بر بیش از صدهزار برگه باشد.حدود 6000 عنوان سند ملکی، حدود 5000 عنوان سند حقوقی و بیش از 12 هزار سند مالی داریم. همه اسناد مالی به صورت پوشه است. مثلا فاکتورهای یک ماه را در یک پوشه گذاشته اند که خود یک سند است.

اخیرا، آخرین جلد از عناوین اسناد که آماده شده است، مربوط به اسناد نفیس می باشد. اسناد نفیس، عبارت از اسنادی است که برگه های آن دیدنی است، نفس انشاء، نوشتار، نوع خطوط و ... آنها جالب است. در حدود 7 هزار سند که به ویژه به جهت خط و نگارش زیبایی خاصی دارند، گردآوری شده است. اینها بیشتر به صورت احکام خدام، مناصب، اسناد املاکی و ... است که در قالب یک مجلد 400 صفحه ای فراهم شده اند.

در مرکز اسناد آستان فعلا اسناد را در اختیار هیچ کسی قرار نداده ایم، در واقع مساله امنیتی اسناد هنوز برای ما حل نشده است. مدیران مجاز به استفاده هستند، اما اینکه مجاز به دریافت سند باشند، فعلا امکان پذیر نیست. باید مشخص باشد که یک مدیر برای چه کاری و با چه هدفی نیاز به دریافت سند دارد. می تواند سند را مطالعه کند، اما امکان دریافت آن وجود ندارد. برای افراد غیر از مدیران، صرفا خلاصه سند در اختیار آنها قرار می گیرد. برای دسترسی به محتوای کامل سند، حتما باید در احوالات شخص متقاضی بررسی و ارزیابی شود.

مساله حراست در مرکز اسناد خیلی مهم است. من به سهم خودم می خواهم پای حراستی ها و حفاظتی ها را به بحث اسناد بکشانم، بیایند از اسناد حراست کنند، واحدی را ویژه حراست از اسناد قرار دهند. در بسیاری از مراکز شورای اسناد وجود دارد، ما هم در آستان این بخش را ایجاد کرده ایم. من از تمام معاونت ها و مدیران عالی آستان درخواست کردم که در شورای سیاست گذاری مرکز اسناد دخالت کنند و مسئولیت بپذیرند. شورای اسناد ما در حال حاضر 8 یا 9 نفر هستند که یا معاون آستانه هستند، یا فردی هستند که ایشان تعیین کرده است.

قدیمی ترین سندهای مرکز اسناد آستان مقدس مربوط به سال 1300 یا 1303 به بعد است. متاسفانه در زمینه گردآوری اسناد انگیزه ای نبوده است. وقتی در زمان رضاشاه اوقاف تاسیس شد، آستانه را هم زیر نظر اوقاف قرار دادند. اختلافی بین متولی باشی آستانه با دولت وجود داشته است که نمی خواستند زیر چتر اوقاف بروند. سید ابوالفضل تولیت قوی و مقتدر بوده است، چون نماینده مجلس بوده، قدرت سیاسی و مالی هم داشته، همین باعث شده بود که آستانه درگیر تنش و درگیری شود. در هر حال بخش مهمی از اسناد آستانه در اوقاف است. بخشی از اطلاعات آستانه حضرت معصومه در مجلس است. به خاطر اینکه در سه یا چهار دوره، سید ابوالفضل تولیت نماینده مجلس بوده است. متاسفانه بسیاری از نامه های مربوط به آستانه، به جای اینکه در قم به آستانه برسد، به مجلس می رفته است. ما حدود 6 یا 7 هزار سند در مجلس داریم. در مرکز اسناد ملی هم اسناد بسیاری مربوط به آستانه است. ما اسناد بسیاری در ارتباط با آستانه داریم که در شهرداری است. بسیاری از اسناد آستانه در استانداری اراک و تهران است. همه اینها باید جمع آوری بشود. منظور از جمع آوری این نیست که اصل سند از این مراکز گرفته شود، بلکه منظور تهیه نسخه عکسی آنها است. در کتابخانه آقای نجفی هم اسناد زیادی مربوط به آستانه مقدسه وجود دارد. البته ما بودجه آنچنانی برای خرید اسناد نداریم. چون مراکز اسناد معمولا بودجه هایی در اختیار دارند که اسناد را می خرند.

همه اسنادی که کار کرده ایم را عکسبرداری هم کرده ایم و در هاردهای مخصوصی نگهداری می کنیم. اینکه کار ما کند پیش می رود، درست است. کار تنظیم اسناد، کار دقیقی است و کار هر کسی هم نیست. این امر مربوط به فهرستنویس ها است. در مجموع در زمینه های مختلف حدود 30  اثر در مرکز اسناد آستان مقدس آماده کرده ایم.

ادامه دارد ...