کتابخانه مسجد اعظم به امر مرحوم آیت الله العظمی آقای بروجردی تاسیس شد. ابتدا برنامه کتابخانه در ساختمان مسجد پیش بینی نشده بود. مرحوم آیت الله بروجردی نظرشان این بود که کتابخانه مستقلی را برای حوزه تاسیس کنند. ولی بعد نظر تغییر کرد و بنا شد که این کتابخانه در مسجد باشد، و از جاهایی که در مسجد بنا شده بود و ساخته شده بود، محل قبلی کتابخانه در ضلع غربی در نظر گرفته شد. اگرچه فضا محدود بود، ولی آن زمان برای مقدار کتاب موجود، کفایت می کرد.

به امر ایشان، مرحوم آیت الله آقای حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی متصدی کتابخانه شد. قرار بود در نیمه شعبان سال 1380 ق، این کتابخانه افتتاح شود، ولی عملی نشد، کسالت آیت الله بروجردی و بعد هم فوت ایشان پیش آمد. نهایتا، در 27 شوال سال 1380ق، یعنی تقریبا بیش از ده روز بعد از فوت ایشان، به وسیله مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج سید محمدحسن طباطبایی بروجردی، آقازاده ایشان کتابخانه افتتاح شد. ایشان متولی وقت کتابخانه و مسجد بودند. شعراء هم اشعاری که سرودند، در تاریخ های مختلف است. هم برای نیمه شعبان و هم برای افتتاح بعد است.

مرحوم آیت الله آشتیانی از شخصیت های بسیار وزین و مورد توجه حوزه بودند. مورد اعتماد مراجع و اعاظم عصر بودند و حقا ایشان در مدت طولانی تا سال 1375 تلاش زیادی را در ارتقاء خدمات رسانی کتابخانه انجام دادند.

کتابخانه مسجد ابتدا با حدود ده هزار جلد کتاب افتتاح شد و بعدا کتبی اهداء شد، و از کسانی که لازم است از آنها در اهداء کتاب نام برده شود، یکی مرحوم رمضانی است که ایشان از ناشران بسیار موجه تهران بودند و کتاب های زیادی به مسجد اعظم، -چه خطی و چه چاپی- اهداء کردند.

مرحوم آیت الله دانش آشتیانی در سال 1375 که مسائلی در مورد مسجد پیش آمد و ایشان هم توان مدیریت مسجد را به علت کهولت سن نداشتند، از شورای عالی حوزه علمیه آن زمان درخواست کردند که آیت الله استادی، این مهم را بر عهده بگیرند. حضرت آیت الله آقای استادی هم حقا تلاش زیادی در خدمات رسانی بهتر کتابخانه در فهرست کردن کتاب ها، در نحوه عرضه کتاب ها و در چینش کتاب ها و در همه زمینه ها در کتابخانه به عمل آوردند و از این جهت حق بزرگی بر گردن این کتابخانه دارند.

به حمدالله، این کتابخانه، امروز در سطح بالایی می تواند، خدمات رسانی برای حوزه مقدسه داشته باشد. ولی فضای کتابخانه محدود بود، با توجه به ظرفیتی که کتابخانه برای ده هزار جلد کتاب در حین افتتاح داشت، در آن ایام، تعداد کتاب ها از هشتاد هزار گذشته بود. بنابراین، اقتضاء می کرد که نسبت به محل کتابخانه فکری شود. این بود که به فکر ساختمان جدید افتادیم. این ساختمان جدید به حمد الله، ولو، یک مقداری طول کشید، اما اختلالی در کار خدمات رسانی کتابخانه، ایجاد نکرد.

مسئولین محترم مدرسه فیضیه، فضایی را در مدرسه به کتابخانه اختصاص دادند. به طوری که آقایان فضلا و اساتید مانند گذشته می توانستند به کتابخانه مراجعه کنند و هم می توانستند از بخش عمومی و محققین استفاده کنند.

در ساختمان جدید خصوصیاتی در نظر گرفته شده است. قبلا فضای کتاب های چاپی و خطی مشترک بود. این از نظر ایمنی برای کتاب ها مسئله بود. کتاب های چاپ سنگی که تعدادشان در کتابخانه خیلی زیاد است، در کنار کتاب های دیگر بود.

در ساختمان جدید، مخزنی براساس اصول فنی در نظر گرفته شده است، و سالن های متعددی برای مطالعه وجود دارد. سالن محققین، سالن عمومی و سالنی هم برای مراجعه خواهرانی که عمدتا از طلاب و فضلایی که از حوزه علمیه قم هستند، در نظر گرفته شده است. اما در هر حال استفاده از کتابخانه برای عموم آزاد است. بخشی برای صحافی کتاب و بخشی برای خدمات رسانی بیشتر برای کسانی که به کتابخانه مراجعه می کنند، از قبیل بوفه و امسال اینها فراهم شده است. سالن ها مساحت نسبتا خوبی دارد. بین 250 تا 300 متر مربع متغیر است و با اصول روز تجهیز شده است. در اینجا از همتی که دولت محترم نهم در این کار انجام داد، و این کار را به ثمر رساند، جدا تشکر می کنیم.

کتاب های خطی کتابخانه در حال حاضر بالای 6 هزار کتاب است، یعنی حدود 6800 کتاب خطی در این کتابخانه موجود است. که تعداد 625 کتاب از این مجموعه، از جمله کتاب های کتابخانه اختصاصی مرحوم آیت الله بروجردی بود، که اینها در سنوات اخیر به کتابخانه تقدیم شد. کتاب های چاپی از مرز 80 هزار می گذرد.

 البته یکی از خصوصیاتی که این کتابخانه دارد، وجود نسخه هایی از نشریات مربوط به دوره مشروطه به بعد بوده که نسخه های منحصر به فردی است. کتاب های چاپ سنگی، غنای بالایی در این مجموعه دارد. همچنین نسخه های خطی نادر و منحصربه فردی در این کتابخانه هست، که اینها نه تنها میراث ملی، بلکه در سطح جهانی به عنوان میراث شیعه محسوب می شود. ما نمونه های بسیار خوبی از این مواریث در این کتابخانه داریم که ان شاالله امیدواریم در آینده هم به اینها اضافه شود و این کتابخانه جایگاهی برای نگهداری این گنجینه پر ارزش باشد.

لازم به ذکر است که در سال 1375، که جناب آیت الله آقای استادی تصدی کتابخانه را برعهده گرفتند، مجموعه کتابخانه، برعهده مدیریت حوزه قرار گرفت. مدیریت حوزه در این مدت، تلاش بسیار جدی و اساسی داشته است. به خصوص در ایامی که ساختمان جدید کتابخانه در حال شکل گیری بود، همکاری و تلاش بسیار خوب و صمیمانه مدیریت حوزه حضرت آیت الله مقتدایی، متصدیان مدرسه فیضیه، به خصوص حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای ملکا که محبت و همکاری بسیار زیادی را در این امر با مجموعه کتابخانه داشتند و ما شاهد بودیم ، که از همه آنها تشکر می کنیم.

ویژگی خاصی که این کتابخانه دارد، یکی غنای آثار خطی است که امروز هم مواردی داریم که محققینی از مجموعه کتابخانه های ایران، برای برخی نسخ که در سایر کتابخانه ها موجود نیست، مراجعه می کنند. خوشبختانه، در حال حاضر همه کتاب های خطی عکسبرداری شده است و امکان اینکه به صورت سی دی در اختیار محققین قرار بگیرد، وجود دارد.

همچنین گروهی نشریات و کتب چاپی منحصربه فرد در این مجموعه هست. بسیاری از افراد کتابشناس در همان زمانی که ما نسخ خطی را عکسبرداری می کردیم، اصرار می کردند که برخی کتب چاپی هم به جهت اینکه برخی نسخ آنها بسیار نادر است، عکسبرداری شود.

این کتابخانه منتصب به مقام مرجعیت شیعه است، طبیعتا در اینکه باید اوجی را در خدمات رسانی به حوزه بپیماید، سخنی نیست. برای این منظور و برای غنای بیشتر کتابخانه، در سال های اخیر تلاش شد که اولا، ما در این مقام هستیم که کتابخانه روزآمد باشد. البته بین این هدف و وضعیت موجود ما، فاصله بسیاری وجود دارد و امیدواریم که شرایط آن فراهم شود.

در سنوات اخیر، مقداری کتاب که مورد مراجعه روزانه آقایان اساتید و فضلا بود، تهیه شد، ولی کافی نیست. ما باید امکان این را داشته باشیم، که در نمایشگاه های کتاب سرتاسر دنیا شرکت کنیم، و بتوانیم همه کتاب هایی که مربوط به موضوعات دین، فلسفه، اخلاق و تاریخ و امثال اینها است را تهیه کنیم.

نکته دیگر اینکه، امروز به حمدالله آرشیو نواری در کتابخانه دایر شده است و بیش از 45 هزار نوار در کتابخانه موجود است. این نوارها شامل درس اساتید حوزه از دروس مقدمات تا دروس خارج است، البته در حدی که امکان بدست آوردن این نوارها برای ما وجود داشته است. درس بسیاری از اعلام و بزرگان حوزه در این کتابخانه به صورت نوار وجود دارد. امیدواریم که در آینده بتوانیم نه تنها نوارهای صوتی بیشتری، بلکه فیلم های تصویری هم از دروس اعلام، در فقه و اصول در کتابخانه داشته باشیم.

نکته دیگر اینکه، امیدواریم تجهیزاتی که مقداری هم فراهم شده، در آینده تکمیل شود و این امکان را برای ما ایجاد کند که بتوانیم با کتابخانه های بزرگ دنیا مرتبط باشیم و این ارتباطات را در رد و بدل کردن نسخ، به ویژه نسخه های خطی داشته باشیم. همچنین کسانی که از هر کتابخانه ای در دنیا، نسخه ای، اعم از خطی یا چاپی نیاز دارند، بتوانند به این کتابخانه مراجعه کنند، در همین کتابخانه نسخه مورد نظر خودشان را ببینند. ما هم این امکان را داشته باشیم که کتاب های خودمان را در این سطح به کتابخانه های دیگر عرضه کنیم.

ما هنوز هم با مشکل محدودیت فضای فیزیکی مواجه هستیم، البته امروز به مقدار زیادی به حمدالله رفع شده است، ولی برای آینده کتابخانه کافی نیست. چون مسجد فضایی بیش از این برای اختصاص به کتابخانه در اختیار ندارد، ما ناچاریم که برخی از خدمات را در خارج از ساختمان فعلی کتابخانه ارائه دهیم.

ان شاالله خداوند توفیق دهد که این کتابخانه، همانطور که منظور نظر مرحوم آیت الله بروجردی بانی بزرگوار و با عظمت این مجموعه بوده است، یک مرکز بسیار اساسی برای خدمات رسانی در کار کتاب و کتابخانه، در مجموعه این حوزه و حوزه ها و کلا دنیای شیعه و جامعه شیعه و دنیای اسلام باشد.

من در اینجا از مجموعه کتابخانه، از جناب آقای رهنورد، مدیریت محترم کتابخانه، از همه عزیزانی که در طول این مدت، از ابتدای تاسیس تا به امروز در این کتابخانه زحمت کشیدند، کار کردند، به خصوص مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای آل اسحاق و جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای حسن زاده، جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای مهدوی، و همه عزیزانی که اسامی آنها در خاطر بنده نیست، صمیمانه سپاسگزاری و تشکر می کنم.