متن حاضر برگرفته از کارگاه "آشنایی با اصطلاحنامه ها"، از مجموعه کارگاه های دورهمی علمی کتابداران با تدریس دکتر سید مهدی طاهری بوده که در کتابخانه آیت الله بروجردی برگزار شده است.

در هر حوزه علمی مجموعه‌ای از مفاهیم وجود دارد که با یک الگوهای رابطه‌ای علمی مشخص در کنار هم قرار می‌گیرند و آن علم را می‌سازند. شناخت این مفاهیم و روابط میان آنها تا بتوانند در نهایت ساختار دانش را بازنمایی کنند هدف اصلی اصطلاحنامه‌هاست. به طور مثال اصطلاحنامه فیزیک تمام مفاهیم حوزه فیزیک را شناسایی کرده، روابط میان آنها را کشف کرده و مجموعه‌ای از اصطلاحات حوزه فیزیک را ارائه کرده است.

از سوی دیگر اصطلاحات به عنوان نمایندگان مفاهیم هستند. به این معنی که در حالت کلی مفهوم حالت انتزاعی دارد که برای به عینیت رسیدن تبدیل به اصطلاح می‌شود. در حقیقت اصطلاحات معادل و متناظر مفاهیمی هستند که پشت مفاهیم انتزاعی قرار دارند.

در نهایت در تعریف اصطلاحنامه باید گفت که اصطلاحات نقش نظارت بر مفاهیم موجود در یک حوزه را دارند که ارتباط میان آنها را برقرار می‌کنند و توانایی آن را دارند که موضوع آن رشته را با همه جنبه‌های اصلی و فرعی وابسته، به گونه‌ای نظام یافته و به منظور ذخیره و بازیابی اطلاعات مقاصد جنبی ارائه دهند.

اهداف اصطلاحنامه

اصطلاحنامه‌ها اهداف زیر را دنبال می‌کنند:

• نمایاندن ساختار زمینه‌ای معین از دانش چنانچه هم نمایه ساز و هم جستجو گر بتوانند از گستره آن زمینه و ارتباط میان مفاهیم آن با اندیشه‌های مرتبط آگاهی یابند؛
• اصطلاحات استاندارد ارائه می‌دهند؛
• برقراری نظام ارجاعات میان اصطلاحات و رده بندی اصطلاحات به صورت سلسله مراتبی؛
• تاکید بر توجه به نوشته‌ها و نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان بالفعل و بالقوه.

پشتوانه انتشاراتی اصطلاحنامه

آنچه مشخص است اصطلاحات یا اسم هستند یا عبارت اسمی. در اصطلاحنامه‌ها به ندرت دیده شود که قید یا صفت وجود داشته باشند. اما گاهی در برخی علوم و به حسب ماهیت آنها، این موضوع دیده می‌شود. مثلا تند خوانی در اصطلاحنامه روان‌شناسی.

بنابراین، اصطلاحنامه‌ها برای آنکه در دسترس عموم مخاطبان قرار بگیرند و به مرحله استفاده برسند از منابع زیر استفاده می‌کنند.

• مطالعه منابع هسته آن رشته و استخراج اصطلاحات تخصصی آن حوزه؛
• کاربران، متخصصان و یا پدید آورندگان یک حرفه از چه اصطلاحی استفاده می‌کنند؛
• پشتوانه سازمانی اصطلاحنامه.

روابط در اصطلاحنامه

سه رابطه در اصطلاحنامه‌ها موجود است.

1. رابطه هم ارز یا هم ارزش. که شامل مترادف‌ها و شبه مترادف‌ها می‌شود. همانند نوگرایی و تجدد گرایی که مترادف یکدیگر هستند و یا خیر و شر که هرچند متضاد هستند اما همیشه با هم می‌آیند و در دسته شبه مترادف‌ها قرار می‌گیرند.
2. رابطه سلسله مراتبی. اصل رابطه در اصطلاحنامه‌هاست. که خود به سه دسته تقسیم می‌شود.

• رابطه اعم و اخص یا همان کل و جزء. در این رابطه چند جزء یک کل را می‌سازند. مثل رابطه تهران با ایران.
• رابطه جنس و نوع. این رابطه در علوم زیاد استفاده می‌شود. مثل رابطه مرکبات با پرتقال.
• رابطه موردی یا مصداقی. مثل رابطه دریاچه‌ها و دریاچه مازندران.

1. رابطه وابسته یا همبسته. رابطه‌ای که نه هم ارز و نه سلسله مراتبیاست را رابطه وابسته یا همبسته می‌نامند. در این رابطه یک مفهوم رابطه دیگری را در ذهن متبادر می‌کند. مثل چای و قند.

روش انتخاب اصطلاح مرجح از نامرجح

ملاک انتخاب اصطلاح مرجح تداول نزد اهل فن است به این معنی که  متخصصان این حوزه کدام اصطلاح را بیشتر استفاده می‌کنند. همانند اصطلاح ناهشیار و ناخودآگاه.  همچنین باید توجه داشت که به مرور زمان ممکن است اصطلاح مرجح و نامرجح تغییر کند.

در هر صورت مجموعه اصطلاح مرجح و تمامی وابستگان به آن بلوک واژه نامیده می‌شود.

انواع نمایش در اصطلاحنامه‌ها

• نمایش الفبایی: متداول ترین نوع نمایش در اصطلاحنامه‌هاست. به این صورت که اصطلاحات مرجح به صورت الفبایی ذیل هم قرار می‌گیرند. و اصطلاحات وابسته به آن نیز زیر آن قرار می‌گیرد.
• نمایش نظام یافته
• نمایش درختی در هر دو نمایش نظام یافته و درختی، اصطلاحات سلسله مراتبی نشان داده می‌شود. همانند چارت‌های سازمانی هستند ومعمولا با تو رفتگی نشان داده می‌شود.
• چرخشی
• دیداری: با استفاده از آیکون‌های دیداری ارتباط میان اصطلاحات نشان داده می‌شود.

علائم رایج در اصطلاحنامه‌ها

• رایج ترین علائم در اصطلاحنامه‌هادر جدول زیر نمایش داده شده است :

نقش اصطلاحنامه ها در فرآیند پژوهش

در فرآیند پژوهش، اصطلاحنامه‌ها می‌توانند کمک زیادی به پژوهشگران دهند. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌شود:

-آشنایی با اصطلاح مرجح یا پذیرفته شده در فرآیند پژوهش و استفاده از آن در حین کار؛

- استفاده از یک واژه یا یک اصطلاح مشخص در فرآیند پژوهش با پشتوانه علمی انجام می‌شود؛

- شناسایی مترادف‌ها و شبه مترادف‌ های واژه مصطلح برای شناسایی منابع بیشتر و غنی سازی مرور پیشینه‌ها؛

- توانایی عام‌تر و یا خاص‌تر کردن حوزه پژوهش؛

- تعیین جایگاه موضوع پژوهش خویش در بین پژوهش‌های دیگر؛

- کمک به تعیین روش پژوهش و ابزار گردآوری داده‌ها.

*به کوشش حمیده روزبهانی (کارشناس کتابخانه آیت الله بروجردی)