دکتر طاهری مدرس کارگاه در ابتدا با آرزوی سلامتی برای همه اعضا و برطرف شدن هرچه زودتر این بیماری عنوان کردند با توجه به تقاضای مراجعین جدید کتابخانه برای بار دوم اقدام به برگزاری کارگاه نموده اند و در خوشبینانه ترین حالت ده جلسه به طول خواهد انجامید.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه خاطرنشان کردند با توجه به مفید و کاربری بودن آموزشهای مربوط به جستجو با موتورهای کاوش و پژوهش در وب ، جای خالی این نوع آموزش در محیط آکادمیک و درمیان سرفصلهای دانشگاهی کاملاً حس می شود.

ایشان با اشاره به اینکه تاکنون این کارگاه در دانشگاههای مختلف و محیطهای علمی بارها برگزار گردیده، یادآور شدند استفاده از راهکارهای جستجو در وب نه تنها برای دانشجویان علم اطلاعات مفید است، بلکه برای اعضای هیئت علمی و پژوهشگران سایر رشته ها نیز بسیار کاربردی و‌ موثر می باشد و امید است که برگزاری چنین کارگاههایی به ارتقای سطح علمی و پژوهشی دانشجویان کمک کند.

معادل انگلیسی این دوره research in the web یا research in the internet است. اصطلاح دیگری هم وجود دارد که از لحاظ تداول پایین تر از این دو است با عنوان research in the web and wayronment اما تخصصی تر است و واژه ای که انتخاب شده، واژه حرفه ای تری است. ما سعی می‌کنیم مباحث مشترکی که در دنیا هست را ارائه دهیم، با این تفاوت که در این دوره هفت گام اصلی پژوهش را می آوریم و متناسب با هر گام پژوهش بیان می کنیم که چگونه می توانیم از ابزارهای پژوهش استفاده کنیم. سعی شده است آکادمیک تر برخورد شود و آموزه ها را به صورت کاربردی در فرایند پژوهش و با همان ساختار عرض کنیم که پژوهشگران کاملاً بدانند که برای هر گام پژوهش چه کمکی می‌توانند از این فرایند داشته باشند. این آموزشها نیاز به کار عملی دارد و نیاز است که آنچه که آموزش داده می‌شود را انجام دهند. مهمترین ویژگی این دوره این است که شما باید تجربه جستجو یا Search experience داشته باشید. یعنی مواردی که گفته می‌شود باید تمرین کنید و انجام دهید. هر چه زمان بیشتری برای این کار بگذارید، حرفه‌ای‌تر می‌شوید و تجربه بیشتری به دست می‌آورید. تجربه با تمرین زیاد به دست می‌آید.

چیزی که در مرحله اول آموزش می‌دهیم، تمرکز روی موتورهای کاوش، بخصوص گوگل است. موتور کاوش گوگل به عنوان بهترین ابزار دسترسی به داده‌ها در محیط وب است. در گوگل یک سری عملگر معرفی می‌کنیم که شما می‌توانید به وسیله آنها در موتورهای کاوش جستجوهای حرفه ای انجام دهید و مقالات و کتابها و منابع مورد نیاز خود را جستجو و بازیابی کنید. این عملگرها در حکم مواد لازم در آشپزی هستند که با ترکیب آنها به نتیجه مطلوب دست پیدا کنید. این خیلی مهم است که شما به اصطلاح آشپزی کردن را یاد بگیرید و بتوانید با ترکیب مواد اولیه، غذاهای مختلف که همان راهبردهای جستجوست را تهیه کنید.

ما در این دوره سعی می کنیم این مباحث را با هم پیش ببریم:

1. قابلیتهای وب برای پژوهش
2. فرایند اطلاع یابی و فرایند پژوهش
3. محیطهای و ابزارهای پژوهشی وب (تعریف، انواع، ساختار و ...) البته تمرکز ما بیشتر روی موتورهای کاوش خواهد بود
4. طراحی راهبردهای جستجو متناسب با گامهای هفتگانه پژوهش، جلسات اولیه به طراحی راهبردهایی جستجو در موتورهای کاوش وب اختصاص دارد
5. شیوه های استناددهی به منابع وب
6. معیارهای ارزیابی منابع وب

که هر کدام را در جای خود توضیح خواهیم داد.

تحولاتی که در فناوری های نوین اطلاعاتی داشتیم، باعث شده که محیط ها و رسانه های جدید اطلاعاتی را با محوریت رایانه تجربه کنیم. ما کتاب را هم یک فناوری اطلاعاتی می دانیم چون باعث ذخیره سازی، انتقال و بازیابی اطلاعات می شود. اما در اینجا منظور از نوین بعد از پیدایش رایانه و فناوری های مبتنی بر رایانه است. در اینجا ما با محیطهای جدید مواجه شدیم، مثل محیطهای شبکه‌ای، که مهمترین آنها شبکه اینترنت است. اینترنت به بخشهای مختلفی تقسیم می شود و مهمترین بخش آن شبکه وب است. وب عمده ترین و مهمترین بخش شبکه اینترنت را تشکیل می دهد و در عین حال روی شبکه اینترنت قرار دارد و از بستر اینترنت استفاده می کند. برخی به اشتباه این دو را به جای یکدیگر به کار می برند، درحالی که شبکه وب بخشی از اینترنت است و سه چهارم شبکه اینترنت را شبکه وب تشکیل می دهد. اینترنت بخشهای دیگری مثل Usenet و  telnetو ... هم دارد که اینها جز وب نیستند. شبکه وب شبکه ای از فناوری های وبی است که اصطلاحاً به آن web technology می گوییم؛ یعنی www شبکه وب است. یعنی سامانه هایی که در بستر شبکه اینترنت از طریق فناوری ها و پروتکلهای وب به یکدیگر متصل شده اند. فناوری های وب لزوماً در شبکه اینترنت نیستند و ممکن است در محیطهای آفلاین و غیرشبکه ای هم استفاده شود. ولی اصطلاح متداولی که به کار می بریم، منظور شبکه وب است. پایانه هایی که به عنوان گره های شبکه ای از طریق فناوری های وب به یکدیگر متصل می شوند، عمده ترین ویژگی آنها استفاده از پروتکل http است . http سرنام یا آغازه اصطلاح hypertext transformation protocol است که مربوط به شبکه وب است. این پروتکل مختص شبکه وب است. ویژگی دیگر فراپیوند یا hyperlink است، به این معنی که شما در محیط وب می توانید روی تصویر یا متن یا شکلی کلیک کنید و شما را به صفحه دیگری می برد. این فناوری فراپیوند است و متن یا تصویری که از این فناوری استفاده کرده، فرامتن یا hypertext می گوییم. وب متشکل از صفحات است. هر آدرسی که جستجو کنید، برای شما یک صفحه وبی را باز می کند. این صفحات وب از طریق فرامتن ها که درون صفحه وجود دارد، به یکدیگر لینک می شوند. یعنی پیوند بین صفحات در وب از طریق فناوری فراپیوندها و از طریق فرامتن ها برقرار می شود. سومین ویژگی که وب دارد، امکان multi media یا چندرسانه ای است. به این معنا که شما در یک صفحه وب هم می توانید عکس داشته باشید، هم متن و هم فایل صوتی و هم فایل تصویری. این امکان که این قابلیتها توأمان قابل دسترس باشند، با این ویژگی که امکان تعامل و راهبری وجود داشته باشد، را چندرسانه ای یا multi media می گویند. برخی تصور می کنند که چندرسانه ای صرفاً ترکیب صدا و تصویر است که این تصور نادرست است. ترکیبی که امکان راهبری وجود داشته باشد را مولتی مدیا یا چندرسانه ای می گویند. با این توصیف تلویزیون مالتی مدیا محسوب نمی شود.

فناوری ها، محیطها و رسانه های جدیدی را درست کرده اند که عمده ترین آن شبکه اینترنت یا شبکه وب هست، رسانه ها هم مثل وبسایتها و وبلاگها و ... هستند که اطلاعات را ذخیره سازی، منتقل و قابل بازیابی می کنند. این محیطها و رسانه هایی که ناشی از فناوریهای نوین اطلاعاتی هستند، با محیطها و رسانه‌های سنتی کاملاً متفاوت هستند. قابلیتهایی دارند که با محیط فیزیکی و سنتی متفاوت است. مثال ملموس آن این است، کتاب به عنوان یک منبع اطلاعاتی سنتی را فقط یک نفر می تواند به امانت بگیرد و استفاده کند؛ یعنی به طور همزمان امکان استفاده بیش از یک نفر از آن وجود ندارد، اما در محیط الکترونیکی این مشکل وجود ندارد. به عنوان مثال یک میلیون نفر می توانند به طور همزمان از یک مقاله که روی نت هست، استفاده کنند، بدون اینکه محدودیتی برای بقیه وجود داشته باشد. اینها قابلیتهایی است که محیط جدید برای ما ایجاد کرده و ویژگی محیطهای جدید است. نکته دوم اینکه تحولات، ارزش افزوده یا added value به وجود آورده اند، ارزش افزوده اصطلاحی است که در حوزه اقتصاد وجود دارد و وارد حوزه های دیگر هم شده است. به این مفهوم که ما در زمینه ای سرمایه گذاری کنیم و سودی به دست بیاوریم که بالاتر از تصور و حد انتظار ماست. این تحولات اگر چه خود به تنهایی ارزش افزوده محسوب می شوند ولی چالشهایی را هم به وجود آورده اند. یکی از این چالشها این است که این ابزارها بسیار متنوع و دارای قابلیتهای مختلف هستند. بنابراین چالشهایی را به وجود آورده اند، از این لحاظ که شما باید استفاده از آنها را یاد بگیرید، اگر چگونگی استفاده از آنها را یاد نگیرید، با مشکل مواجه می شوید. بنابراین این تنوع باعث شده ما با شکل جدیدی از دانش روبرو شویم.

ساموئل جانسون می گوید: دانش دو قسم است، یکی دانشی که می دانیم؛ یعنی محفوظات ما. همه ما چیزهایی در ذهنمان وجود دارد، چیزهایی که ملکه شده و در حافظه بلندمدت ما ثبت شده و فراخوانی آن برای ما امکان‌پذیر است. پژوهشها نشان می دهند اگر در یک رشته بسیار خاص و تخصصی هرچه منبع و اطلاعات تا به امروز منتشر شده، به یکباره متوقف شود، یعنی هیچ مقاله کتاب یا گزارشی در این زمینه منتشر نشود، و شما روزی 24 ساعت وقت بگذارید تا این منابع را مطالعه کنید، صدها سال طول می‌کشد، در حقیقت این کار غیرممکن است. آنقدر حجم اطلاعات در حوزه های مختلف علمی زیاد شده است که هیچکس نمی‌تواند ادعا کند که همه آنچه در این حوزه منتشر شده است را مطالعه کرده، حتی اگر همه عمر روی موضوع خاصی متمرکز شود، باز هم خیلی از اطلاعات را ندیده و نمی داند. ما با رشد سریع و گسترده‌ای از اطلاعات روبرو هستیم، حجم اطلاعات وب بسیار زیاد است و در عین حال پژوهشها نشان داده است که هر دو یا سه ماه این حجم اطلاعات دوبرابر می شود. پس محفوظات ما در دنیای امروز که عصر اطلاعات و دانش است، بسیار محدود، ناچیز و کم است. آقای جانسون می گویند: نوع دیگری از دانش وجود دارد و آن اینکه ما بدانیم اطلاعات را از کجا به دست بیاوریم. این، نوع دوم دانش است. جالب اینجاست که اهمیت نوع دوم دانش، از نوع اول بیشتر است. به دلیل تنوع ابزارها و محیطهایی که اطلاعات در آنها منتشر و قابل دسترس می شود. بنابراین ما با چالش بسیار بزرگی روبرو شده ایم که اگر ما وقت خود را برای یادگیری این مباحث بگذاریم، از دانش نوع اول مهم تر است. بخاطر اینکه با یادگیری این نوع دانش، ما براحتی می توانیم درمورد هرچیزی که خواستیم اطلاعات به دست بیاوریم و این مهارت و هنر ماست. الان یک پژوهشگر قوی کسی است که دانش نوع دوم قوی داشته باشد. اصطلاحاً به این نوع دانش، سواد اطلاعاتی یا information literacy  می گویند. سواد اطلاعاتی یعنی توانایی فرد در تحلیل نیاز اطلاعاتی خود و یافتن منابع مرتبط با نیاز اطلاعاتی خود و مهارت استفاده از منابع شناسایی شده و نهایتاً چگونگی به کارگیری آن متناسب با اهداف و نیازهای خود. سواد اطلاعاتی همان نوع دوم دانشی است که ساموئل جانسون از آن یاد می کند. اگر توجه داشته باشید، در بسیاری از کشورهایی که در حوزه های علمی صاحب نام هستند، تمرکز آموزش روی نوع دوم دانش است. به عنوان مثال، انگلیس یا آلمان در این نوع آموزش خیلی شهرت دارند. یعنی دانشجویان بیش از اینکه خود اطلاعات را حفظ کنند و یاد بگیرند، مهارتهای پژوهشی و سواد اطلاعاتی خود را افزایش می دهند. به این ترتیب پژوهشهای مختلفی را می توانند در زمینه های مختلف با کیفیت بالاتری انجام دهند. مباحثی که ما به آن می پردازیم، نوع دوم دانش است. بحث شعار قرن21 یونسکو: learning to learn یاد بگیریم که چگونه یاد بگیریم. یعنی بحثهای ما متناسب با شعار یونسکو است.

بحث دیگری که ما به آن خواهیم پرداخت آموزش رفتارهای اطلاع‌یابی حرفه ای یا professional information seeking behaviors است. هر رفتاری که یک پژوهشگر هنگام جستجوی اطلاعات و پیدا کردن اطلاعات از خود بروز می دهد، رفتار اطلاع یابی است. این رفتار اطلاع یابی در پژوهشگران مختلف متفاوت است و هر چه سواد اطلاعاتی فرد افزایش پیدا کند، رفتارها هم حرفه ای تر می شود و بهبود پیدا می کند.  شما اگر مباحث این دوره را بیاموزید، رفتاراطلاع یابی تان رفتار حرفه ای می شود. نکته آخر اینکه کنفوسیوس حکیم چینی که مبنای قانون و فلسفه چینی ها را پایه ریزی کرده و الان هم همه بحثها را به فلسفه کنفوسیوس ربط می دهند می گوید اگر شخصی به من یک ماهی بدهد، یک روز من را سیر کرده، اما اگر ماهیگیری به من بیاموزد، یک عمر مرا سیر کرده است. در این مباحث شما ماهیگیری یاد می گیرید. و این در زندگی علمی شما خیلی تاثیرگذار است.

در اینجا درباره قابلیتهای وب در پژوهش صحبت خواهیم کرد: وب علاوه بر اینکه بزرگترین محیط ذخیره وبازیابی داده ها و اطلاعات است، ویژگی های دیگری دارد که باعث می شود وب برای پژوهش دارای ارزش و اهمیت باشد. یکی از این ویژگی ها فراپیوندها هستند که باعث بسط دانش می شود. فراپیوند بین صفحات وب ارتباط برقرار می کند. ویژگی دیگر، چندرسانه ای بودن آن است، ما امکان این را داریم که ترکیبی از صدا، متن و تصویر را باهم داشته باشیم، در عین حال امکان مدیریت آنها را داریم. حجم گسترده اطلاعاتی که به آن اشاره کردم، تنوع ابزارهایی که در وب وجود دارد، مثل موتورهای کاوش و ... باعث می‌شود که متناسب با سلایق مختلف پژوهشگران امکانات مختلفی در اختیار قرار دهند. امکان اشتراک دانش در سطح گسترده است. مثلاً به وسیله پرتالها می توانیم جستجوهای گسترده و یکپارچه و همزمان در منابع و وبسایتهای مختلف که در وب هست داشته باشید. شبکه های اجتماعی که شما می توانید اطلاعات زیادی را به اشتراک بگذارید. ابزارهای ارتباطی که تعامل را خیلی راحت کرده، مثل پست الکترونیکی، چتها و حتی همین فضای مجازی و ... همه قابلیتهایی است که وب برای ما فراهم کرده. بنابراین بسیار محیط ارزشمندی برای فرایند پژوهش است. این خود باعث دو اتفاق جالب شده است. یکی اینکه وب موضوع بسیاری از پژوهشها شده است و ما پژوهشهای بسیاری را می بینیم که روی خود وب انجام می شود، مثل پژوهشهای وبومتریکس یا وب سنجی و ... همه اهمیت و ارزش وب را نشان می دهد و اینکه الان به شکلی شده است که پژوهشهایی که در مراحل مختلف خود، مثل پیدا کردن پیشینه‌های پژوهش و اطلاعات لازم برای بخشهای مختلف پژوهش، از وب استفاده نکرده اند، ناقص هستند. قطعاً منابع چاپی و فیزیکی بخاطر محدودیتی که دارند، پژوهش شما را زیر سوال می برند و باعث می شود که ناقص باشد و از جامعیت لازم برخوردار نباشند.

ما ابزارهای مختلفی در وب داریم که درباره تعدادی از آنها بحث خواهیم کرد.

یکی از مهمترین این ابزارها موتورهای کاوش هستند که بیشترین استقبال از آنها شده، به طوری که پژوهشها نشان می دهند، بیش از 90% از زمانی که کاربران صرف جستجو در محیط وب می کنند، از طریق موتورهای کاوش است؛ یعنی از هر ده دقیقه زمانی که کاربران در وب سرچ انجام می دهند، بیش از 9 دقیقه آن استفاده از موتورهای کاوش است. بنابراین تمرکز ما بیشتر روی موتورهای کاوش خواهد بود و بیشتر با آنها آشنا می شویم و استفاده می کنیم و دنیای جدیدی را رو به شما باز خواهند کرد. مهارتهایی را یاد می گیرید که انتظارش را نداشتید و در اطلاع یابی بسیار حرفه ای می شوید.

همانطور که گفتیم، پراستفاده ترین و پرکاربردترین ابزار پژوهشی، موتورهای کاوش یا search engine ها هستند. این ابزار به شکل امروزیشان به اواخر دهه نود یعنی سالهای 1997-98 برمی گردد. گوگل در بین موتورهای کاوش بهترین موتور کاوش است، هم از لحاظ امکانات و هم حجم اطلاعاتی که قابل دسترس می کند. به همین دلیل پراستفاده ترین است. یعنی از 90 درصد استفاده از موتورهای کاوش، بیش از 60 درصد را گوگل به خود اختصاص داده است.

عملکرد موتورهای کاوش وب به این صورت است که موتورهای کاوش وب ابزار خودکار یا اتوماتیکی هستند که یک سری نرم افزاری به نام ربات دارند که به آن خزنده نمایه ساز یا spider indexer می‌گویند. کار این ربات این است که در ابتدا یک سری لینک مهم به ربات می دهند و ربات شروع به بازکردن آنها می کند، که به آن اصطلاحاً fetch  می گویند. یعنی آوردن آن صفحات یا آدرسها. این ربات به آن صفحه می رود و هر آنچه در صفحه هست را استخراج می کند، مثل اینکه از آن صفحه عکس گرفته باشد، بعد به پایگاه موتور کاوش می آو رد که به این کار نمایه مغلوب می گویند و در آنجا ذخیره می کنند. داخل آن صفحات هم احتمالاً آدرسهایی وجود دارد که وارد آن آدرسها هم می شود و اطلاعات و داده‌های آن صفحات را هم استخراج می کند که این باعث می شود حجم اطلاعاتش بالا برود به این کار crawling می گویند. اطلاعات صفحات را استخراج می کند و در پایگاه داده خود ذخیره می کند و بعد ما از طریق نرم افزاری به نام query processor یا نرم افزار پردازشگر درخواست، به آن دسترسی پیدا می کنیم. نکته جالب این است که وقتی در گوگل جستجو می کنید، عملاً در وب سرچ نکرده اید، در اصل در query processor سرچ کرده اید و از این طریق به داده هایی که در وب هست، دسترسی پیدا می کنید. ساختاری که موتور کاوش دارد از سه جز اصلی تشکیل شده: یکی ربات است، یکی پایگاه داده یا نمایه که ربات استخراج می کند و دیگری هم نرم افزار پردازشگر یا query processor.

گزارش از: بنت الهدا موحدی محب

فایل تصویری این جلسه را می توانید از لینک زیر دانلود نمایید

https://www.aparat.com/v/VbyP1