تعریف اصطلاحنامه
اصطلاحنامه که با نام های گنج واژه، تزاروس، واژگان‌نامه و بعضا واژه‌نامه معرفی می‌شود؛ مجموعه اصطلاحات يك رشته است كه روابط معنايي، رده‌اي، و سلسله مراتبي ميان آنها را مشخص می‌کند. کارکرد اصلی این ابزار ذخیره و بازیابی اطلاعات، کنترل واژه‌ها برای برگرداندن به زبان طبیعی و نمایه‌سازی مدارک است.
اهداف
به طور کلی اصطلاحنامه داراي هدف‌هاي اساسي زير است:
- نماياندن ساختار زمينه معيني از دانش چنان‌كه هم نمايه‌ساز و هم جست‌وجوگر بتوانند از گستره آن زمينه و ارتباط ميان مفاهيم آن با انديشه‌هاي مرتبط آگاهي يابند؛
- ارائه اصطلاحات استاندارد در زمينه‌اي معين؛
- برقراري نظام ارجاعات ميان اصطلاحات و رده‌بندي اصطلاحات به‌صورت سلسله مراتبي؛
- تأكيد بر توجه به نوشته‌ها و نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان بالفعل و بالقوه نظام اطلاعاتی به عبارت بهتر مبتنی بر دو اصل ضمانت ادبی و ضمانت استفاده است؛
- تعيين اصطلاحات مجاز و مشخص كردن حدود معاني اصطلاحات به‌منظور ايجاد هماهنگي در نمايه‌سازي.
- تغییر واژه‌ها با توجه به مقتضیات زمان؛
- آوردن مفاهیم جدید واژه‌ها و قرار دادن آنها در طرحی مرتبط با مفاهیم موجود؛
- توجه به به سطح شکستگی و خاص شدن اصطلاحات به حد کافی. (اصطلاحات اخص در واژگان عامل مهم و موثری در دقت بازیابی هستند)؛
- جلوگیری از پیش همارایی غلط و ارتباط نادرست اصطلاحات در هنگام بازیابی؛
- با اعمال کنترل واژگانی یعنی مهار مترادف‌ها و شبه مترادف‌ها و نظایر آن، تعیین اصطلاحات مجاز موجب یکدستی در نمایه‌سازی و جستجو می‌شود.
نقش اصطلاحنامه در پژوهش
اصطلاحنامه‌ها پنج نقش اساسی دارند که عبارتند از :
- نظامی سازمان یافته‌اند که به همبستگی و ارتباط مفهومی بین واژه‌ها توجه دارند.
- فقط به معانی وابسته و مرتبط در یک فن توجه دارند.
- برای ذخیره و بازیابی اطلاعات کمک زیادی به کاربران می‌کنند.
- سرعت جستجو و بازیابی را در نظام‌های رایانه‌ای بالا می‌برند.
- در هر علم و فن برای همه اصطلاحات مختص آن علم جایگاه ویژه‌ای قائل می‌شوند.
اصطلاحات رایج در استفاده از اصطلاحنامه
- توصیفگر: اصطلاح ارائه دهنده مفاهیم است. آنها چه برگزیده باشند و چه نابرگزیده در دریف الفبایی خود قرار می‌گیرند.
- اصطلاح برگزیده: اصطلاح انتخاب شده برای بیان موضوع؛
- اصطلاح نابرگزیده: اصطلاح انتخاب نشده؛
- یادداشت دامنه: تعریف، توضیح و یا توصیف اصطلاح و موارد کاربرد آن؛
- اصطلاح اعم: اصطلاح عام‌تر؛
- اصطلاح اخص: اصطلاح خاص‌تر؛
- اصطلاح وابسته: اصطلاحی که به اصطلاح برگزیده به نوعی ارتباط دارد؛
- اصطلاح به کار برید: ارجاع از اصطلاح نابرگزیده به برگزیده؛
- اصطلاح به کار برید به جای: ارجاع به به اصطلاح نابرگزیده که به اصطلاح برگزیده مترادف است.
روابط ميان اصطلاحات
اصلی‌ترین کار یک اصطلاحنامه تعيين و نمايش روابط معنايي ميان واژه‌ها است. اين روابط ممكن است به شکل يكي از اين سه نوع باشد:
الف. رابطه هم ارزي كه ميان اصطلاح پذيرفته شده و اصطلاح پذيرفته نشده برقرار مي‌شود، مانند اصطلاح "جامعه‌شناسي" به جاي "علم‌الاجتماع"؛
ب. رابطه سلسله مراتبي كه بيان‌كننده رابطه اعم و اخص ميان مفاهيم است كه در واقع، اصطلاحنامه‌ها را از واژه‌نامه‌هاي متداول متمايز مي‌كند. مانند رابطه ميان دو اصطلاح "زيست‌شناسي" و "جانورشناسي"؛
ج. رابطه همبسته كه رابطه‌اي است ميان دو اصطلاح كه نه اعضاي يك مجموعه هم‌ارزند و نه مي‌توان آنها را در سلسله مراتبي واحد قرار داد، اما چنان به يكديگر وابستگي معنايي دارند كه وجود يكي، ديگري را نيز به ذهن متبادر مي‌كند. مانند دو اصطلاح "اسب" و "سواركاري".
علائم رایج در اصطلاحنامه‌ها
رایج ترین علائم در اصطلاحنامه‌ها به شرح زیر است :
|
شاخص رابطه
|
اختصار به فارسی
|
اختصار به انگلیسی
|
|
اصطلاح اعم
|
"ا.ع."
|
BT
|
|
اصطلاح اخص
|
"ا.خ."
|
NT
|
|
اصطلاح وابسته
|
"ا.و" و یا "ا.ه"
|
RT
|
|
بکار برید
|
بک.
|
USE
|
|
بکار برید بجای
|
"بج."
|
UF
|
|
یادداشت دامنه
|
-
|
SN
|
در اصطلاحنامه‌هایی مانند اسپاین، اصطلاحات اعم و اخص با شماره‌هایی همراه است که نشان‌دهنده مرتبه موضوعی آنهاست و معمولا تا سه مرتبه موضوعی عام‌تر و خاص‌تر را شامل می‌شود.
در اصطلاحنامه‌های دیگر مانند "مش" واژه‌های اعم و اخص به طور جامع در بخش رده ای با نظم چند مرتبه‌ای آورده شده است.
انواع اصطلاحنامه
انواع اصطلاحنامه بر اساس زبان‌های موجود و کاربرد آنها در اصطلاحات به دو دسته تقسیم می شود:
- از لحاظ شمول زبانی که خود شامل اصطلاحنامه یک زبانه و یا چند زبانه است.
- از لحاظ کاربرد که شامل چهار دسته اصطلاحنامه جستجو، کلاسیک، نمایه‌سازی و دیگر انواع اصطلاحنامه است.
نمايش روابط اصطلاحنامه‌اي
چهار روش اساسي نمايش اصطلاحات را مي‌توان چنين برشمرد:
1. نمايش الفبايي، كه در آن، اصطلاحات از نظمي الفبايي پيروي مي‌كنند و معمولاً حاوي تمام اصطلاحات پذيرفته شده و پذيرفته نشده است.
2. نمايش نظام‌يافته، كه در آن، اصطلاحات در مجموعه‌ها و گروه‌هاي هم‌موضوع دسته‌بندي شده و در واقع فهرستي رده‌اي ـ الفبايي را تشكيل مي‌دهند. اصطلاحنامه‌هاي نظام يافته به سه گروه عمده تقسيم مي‌شوند:
الف. گروه‌هاي عمده موضوعي؛
ب. رده‌بندي چهريزه‌اي؛
ج. رده‌بندي غيرچهريزه‌اي؛
3. نمايش ماشيني سلسله مراتبي، كه طي آن، اصطلاح مرجح در بافت كامل سلسله مراتب با نظم الفبايي مرتب مي‌شود. در اين روش اصطلاحاتِ رأس در يك نظم الفبايي مجزا (يعني اصطلاح رأس به همراه سلسله مراتب اصطلاحات مرجح ذيل آن) مرتب مي‌شوند. به همين ترتيب، اصطلاحات مرجّحِ ذيل اصطلاحات رأس نيز، در رديف سلسله مراتبي خود به‌صورت الفبايي منظم مي‌گردد. مانند اصطلاحنامه اينسپك.
4. نمايش ترسيمي كه در آن اصطلاحات نمايه‌اي و روابط متقابل آنها به شكل تصاوير دو بعدي منعكس مي‌گردد. كاربرد عمده اين روش، نمايش روابط چند سلسله مراتبي است. نمايش ترسيمي به سه نوع عمده تقسيم مي‌شود:
1. ترسيم درختي؛
2. ترسيم پيكاني؛
3. ترسيم واژه‌نگاشتي يا نمودار جعبه‌اي
معرفی چند اصطلاحنامه
اصطلاحنامه‌ها گاهی به صورت عمومی (با گستردگی موضوعی متفاوت) و یا گاه تخصصی یک رشته هستند. در ادامه به چند مورد از اصطلاحنامه‌های چاپی و آنلاین اشاره می‌شود:
- اصطلاحنامه فرهنگي فارسي "اصفا" اولین بار در سال 1374 از سوي شوراي علمي اصطلاحنامه، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي در مقوله‌هاي فرهنگيِ آموزش و پرورش، ارتباطات، اقتصاد، جامعه‌شناسي، جغرافيا، روان‌شناسي، و كتابداري به زبان فارسي انتشار يافت.
- اصطلاحنامه نما(1375) ترجمه اسپانيز ـ نظام مبادله اطلاعات علمي و فني ـ كه از سوي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران منتشر شده است؛
- اصطلاحنامه فرهنگ، ارتباطات، اطلاعات (1375)، برگرفته از اصطلاحنامه يونسكو، گردآوري جين آچيسن و ترجمه عباس حرّي و عبدالحسين آذرنگ؛
- اصطلاحنامه فلسفه اسلامي (1376)، تدوين شوراي علمي اصطلاحنامه، به سرپرستي محمد هادي يعقوب‌نژاد؛
- اصطلاحنامه علوم قرآني (1376)، تدوين حوزه علميه قم، دفتر تبليغات اسلامي؛
- اصطلاحنامه بين‌المللي توسعه فرهنگي (1377)، از يونسكو، ترجمه عباس حُرّي؛
- اصطلاحنامه پزشکی فارسی (1377)، تاليف فاطمه رهادوست؛
- اصطلاح نامه اصول فقه(1378)، تدوين گروه اصطلاح نامه اصول فقه، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم؛
- اصطلاحنامه منطق(1381)، تهيه و تحقيق مطالعات و تحقيقات اسلامي، واحد اصطلاحنامه علوم اسلامي؛
- اصطلاحنامه کلام اسلامي (1382)، تهيه و تحقيق مرکز مطالعات و تحقيقات اسلامي، واحد اصطلاحنامه علوم اسلامي؛
- اصطلاحنامه معارف قرآن(1385)، تهيه مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛
- اصطلاحنامه فرهنگي سه زبانه: فارسي - انگليسي – عربي(1385)، تدوين فريبرز خسروي و نرگس قديمي؛
- اصطلاحنامه اخلاق اسلامي (1386)، تهيه دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، معاونت پژوهشي، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي؛
- اصطلاحنامه علوم حديث (1390)، تدوين گروه اصطلاحنامه علوم حديث، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي، معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.
- اصطلاحنامه فقه (1397)، تدوين پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي؛
اصطلاحنامه‌های آنلاین
- اصطلاحنامه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)
- پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی
- اصطلاحنامه فرهنگي فارسي "اصفا" قابل دسترس در درگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
به کوشش: حمیده روزبهانی(کارشناس کتابخانه آیت الله بروجردی)