اداره کتابخانه توسط مرکز مدیریت حوزه

واگذاری کتابخانه  به مرکز مدیریت

همان طور که فصل دوم گفته  شد آیت الله دانش آشتیانی مسئولیت اداره کتابخانه را بر عهده داشتند. و کتابخانه را به شکل خوبی اداره می کردند.
برای اطلاع بیشتر از وضعیت اداره کتابخانه در طول 35 سال سرپرستی آیت الله دانش آشتیانی به مصاحبه آیت الله استادی با نشریه پیام حوزه نگاهی می کنیم.  ایشان در پاسخ به سوال  "وضع كتابخانه را چگونه ديديد؟" می فرماید:
«كتابخانه از زمان افتتاح تا چند سال بسيار خوب اداره مى شده و فعال بوده است، شاهد غير قابل انكار آن مجله اى است كه به نام كتابخانه منتشر مى شد, و حدود دو سال يا بيش تر ادامه داشته است. انتشار مجله اى وزين در آن زمان با امكانات بسيار محدود آن روزها, يكى از بهترين و موثرترين كارهايى بوده كه يك كتابخانه براى معرفى خود و ايجاد ارتباط با مراكز علمى و علما و مولفان و محققان, و نيز معرفى كتاب ها و نسخه هاى خطى خود مى توانسته انجام دهد.
در آن زمان در حوزه علميه قم سه چهار مجله و سالنامه و امثال آن بيش تر منتشر نمى شد كه يكى از بهترين آن ها مجله ((مسجد اعظم)) بود كه از همكارى نويسندگانى چون حضرات آيات: مرحوم حاج آقا مرتضى حائرى, حاج شيخ لطف الله صافى, حاج ميرزا حسين نورى, حاج شيخ حسين شب زنده دار, مرحوم حاج شيخ جلال طاهر شمس و دانشمند گرانمايه آقاى رشيدپور و برخى ديگر از اساتيد آن دوره برخوردار بود و خود اين همكارى حاكى از درجه اعتبار و اعتماد به آيت الله دانش آشتيانى و مجله او است.
توسط اين مجله اهدا كنندگان كتاب به كتابخانه, تشويق مى شدند و برخى كتاب هاى جديد براى كتابخانه ارسال مى شد و نيز برخى از نسخه هاى نفيس معرفى مى شد. خلاصه قدم بسيار موثر و مباركى بود.
فعاليت ديگر كتابخانه در آن زمان ها نوشتن فهرست كتاب هاى چاپى به صورت ثبت در دفاتر و تهيه فيش بود كه به گونه اى بالنسبه مطلوب انجام شده بود و همچنين نسبت به شناسايى و فهرست اجمالى نسخه هاى خطى تا حد زيادى توسط مرحوم آقا ميرزا حسن آشتيانى (عمو زاده آيت الله آشتيانى) و حجه الاسلام و المسلمين شيخ محمد تقى دانش آشتيانى (آقازاده آيت الله آشتيانى) و دانشمند محترم آقاى سيد حسين مدرسى طباطبائى (كه اكنون گويا در آمريكا ساكن هستند)، كار شده بود.
اين وضع خوب و فعال كتابخانه تا چند سال ادامه داشت، اما متاسفانه كثرت كارهاى آية الله دانش آشتيانى از طرفى و اين كه بخشى از مخزن كتابخانه، دفتر ايشان شده بود كه در مورد اخذ وجوهات و اداره امور شهريه آية الله خوئى و حضرت امام خمينى-قدس سرهما- فعال بود و از طرفى هم كم كم آية الله دانش آشتيانى مانند قبل، نمى توانست به همه كارهاى كتابخانه شخصا اشراف كامل داشته باشد و به رايگان كارها انجام گيرد، بلكه مى بايست با استخدام كارمندانى كتابخانه به وضع مطلوب ترى اداره مى گشت و اين مستلزم هزينه هايى بود كه از طرف توليت محترم مسجد اعظم تإمين و تضمين نشده بود و حضرت آقاى دانش هم به خاطر شدت امانت و تقوا و احتياط, معتقد بود كه هزينه هاى كتابخانه بايد جداگانه توسط مراجع تقليد و ديگران تإمين گردد، به اين علت و شايد علت هاى ديگر, بايد بگويم متإسفانه در تاريخى كه حقير براى تهيه فهرست به كتابخانه رفت و آمد داشتم, وضع چندان مطلوبى نداشت.
مثلا بسيارى از نسخه هاى خطى نياز به ترميم و صحافى داشت و به خاطر نبودن بودجه، پير مرد صحافى را به كتابخانه آورده بودم كه با مقواى كارتن هاى مستعمل و پارچه هاى دست دوم يا كم قيمت نسخه ها را تجليد مى كرد كه حتما باور نمى كنيد. اما نمونه هاى آن ها تا چندى پيش در قفسه ها به چشم مى خورد و بحمدالله هر كدام كه نياز به صحافى داشت، اخيرا صحافى شد.
نوشته هاى عطف كتاب ها (شامل شماره و نام كتاب) كم رنگ شده بود و موجب بى نظمى در قفسه ها و مخلوط شدن كتاب ها مى شد و يكى از كارمندان, مكرر داوطلب بود كه با دريافت مبلغى اندك, اين كار را انجام دهد و نام كتاب ها و شماره ها را دوباره نويسى كند, اما بودجه نبود.
حدود چهارهزار نسخه خطى در محوطه اى كه شايد كم تر از دو متر در پنج متر بود جاى داده شده بود و بخشى از كتاب ها بى جلد روى زمين, زير قفسه ها قرار گرفته بود.
هر روز براى كارهاى دفترى آية الله دانش, ده ها نفر آشنا و غير آشنا به مخزن كتابخانه رفت و آمد داشتند و نسخه هاى خطى هم در دسترس بود و با اين وضع ضريب امنيت كتاب ها را خودتان تعيين كنيد.
كتابخانه با چهار نفر كارمند برخى پاره وقت و برخى تمام وقت تا اين اواخر اداره مى شد كه هنگام واگذارى به شورای عالى, مجموعا با ماهانه پنجاه هزار تومان (كه آية الله دانش از دفتر آية الله العظمى سيستانى مى گرفتند), اداره مى شد و البته كارمندان يك مبلغ جزئى هم هر ماهه از دفاتر برخى مراجع تقليد دريافت مى داشتند.
مرحوم آقاى آل اسحق و جناب آقاى محمدى و جناب آقاى موسوى و جناب آقاى مهدوى, كارمندان كتابخانه بودند كه در بين آن ها آقاى آل اسحق تقريبا فهرست متحرك كتابخانه بود و تسلط خاصى به كتاب ها و جاى تك تك آن ها داشت و به همين جهت گاهى محققان و فضلا و اساتيد از اطلاعات ايشان بهره مى بردند والا فهرست هاى ثبت شده در دفاتر به خاطر جابه جا شدن برخى كتاب ها و در انبار قرار گرفتن تعداد ديگر چندان قابل استفاده نبود.
هر كس عكس نسخه اى را مى خواست گفته مى شد آيت الله زاده بروجردى (متولى مسجد اعظم) گفته اند بايد دستگاه عكس بردارى را به كتابخانه بياورند و عكس بگيرند و بردن كتاب براى عكس بردارى به بيرون از كتابخانه به هيچ وجه جايز نيست و روشن است كه آوردن دستگاه فيلم بردارى و غيره براى همه كس يا غالب اشخاص ميسر نبود.
يكى از نوادگان مرحوم طريحى صاحب (مجمع البحرين) از وجود نسخه اى (از يك رساله كه به خط يكى از اعضاى بيت شيخ طريحى است.) در كتابخانه آگاه شده بود و با واسطه يا وسايطى مى خواست عكس آن را تهيه كند. هنگامى كه بنده براى وساطت به كتابخانه مراجعه كردم جواب منفى شنيدم و چقدر متإثر شد.
اين ها را براى اين عرض كردم كه وضع كتابخانه هنگام واگذارى به شوراى عالى حوزه روشن باشد.
اما با همه ا ين شرايط هر چه با آيت الله دانش آشتيانى ارتباطم بيش تر مى شد علاقه ام افزون مى گشت, چون او يك روحانى خدوم, عالمى ربانى, يك پارچه تقوا و امانت و دنيا گريز بود و در رعايت بيت المال و وجوهات كاملا احتياط كار بود و با آن كه در سنين پيرى بود تا آن جا كه مى توانست به حوزه و حوزويان از يك سو و به مردم شريف آشتيان از سوى ديگر، خدمت مى كرد, بدون اين كه توقعى مادى داشته باشد. و يا از شرايط خاصى كه براى او پيش آمده استفاده مادى كند. خدايش رحمت كند و با همنامش رسول خدا(ص) محشور گردد.»
سوال نشریه پیام حوزه" چه شد كه در پنج سال اخير كتابخانه زير نظر شما قرار گرفت؟"
«پس از نشر فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه, ارتباط چندانى با كتابخانه نداشتم و فقط در مواقع نياز به برخى از نسخه هاى خطى يا چاپى با متوسل شدن به مرحوم آقاى آل اسحق از نسخه ها استفاده مى كردم و گاهى هم با اخذ رسيد و يادداشت, امانت مى داد كه گويا اين كار آن مرحوم, صحيح و مجاز نبوده است.
به هر حال همان طور كه گفتم ارتباط چندانى با كتابخانه نداشتم.
هنگامى كه ميان مديران آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) و متولى محترم مسجد اعظم به خاطر برخى از رويدادها, اختلاف و گفت وگو و درگيرى پيش آمد, نمى دانم به چه علت كتابخانه مسجد اعظم هم كه زير نظر آية الله دانش بود به طور كلى تعطيل شد و قفلى هم از طرف آستانه مقدسه به درب كتابخانه زده شد و گويا اين تعطيلى مدت مديدى به طول انجاميد.» 
آیت الله دانش آشتیانی درسال 1375 اعلام کردند به دلیل کهولت سن، دیگر قادر به اداره امور کتابخانه نیستند.
موضوع را با تولیت محترم مسجد اعظم در میان گذاشتند و ایشان خواستار تعطیلی کتابخانه شدند و از طرفی تولیت محترم آستانه مقدسه هم معتقد بودند اداره کتابخانه مانند اداره مسجد اعظم در اختیار آستانه مقدسه قرار گیرد.
 آیت الله دانش نظر هیچ یک از این بزرگواران  را به مصلحت کتابخانه نمیدانستند؛ لذا با توجه به مسئولیتی که مؤسس معظم بر دوش ایشان گذشته بودند و برای صیانت از اصل کتابخانه و جلوگیری از تعطیلی آن، نامهای خطاب به مدیر وقت حوزه علمیه قم نوشتند و  از ایشان درخواست کردند اداره امور کتابخانه را بر عهده بگیرند.

متن نامه ایشان به شرح زیر است:

« بسمه تعالی»

مدیریت محترم حوزه مقدسه علمیه قم
سلام علیکم
بعد از اهدای سلام و ادای احترام، توجه آن مقام محترم را به امور ذیل معطوف میدارد:
1 - موقعیت کتابخانه مسجد اعظم (که از آثار ارزشمند مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی ره و مورد مراجعه و استفاده آقایان فضلا و طلاب محترم حوزه علمیه میباشد) محسوس، و گمان میرود حفظ آن ضروری باشد.
2 - اینجانب از زمان تاسیس آن تا حال به قدر مقدور در اداره و نگهداری آن بذل مساعی نموده و با مشکلات مالی و غیره که داشته، آن را مورد استفاده و بهره برداری حوزه مقدسه قرار داده ام.
3 - اینک در اثر اختلاف نظر متولی محترم مسجد و سرپرستی آستانه مقدسه از یک سو، و از سوی دیگر، کهولت سن و معلولیت و ضعف مزاجی بخصوص، از انجام وظیفه و اشراف و نظارت بر حفظ و بهرهبرداری از آن ناتوان و عاجزم و بناچار باید آن را به مقام مسئول و شایستهای واگذار نمایم.
4 - نظر متولی مسجد بر تعطیلی کتابخانه، و انتظار سرپرستی آستانه بر واگذاری اداره آن به طور کلی به آن مقام میباشد. و حقیر هیچ یک از این دو نظر را به صلاح کتابخانه و حوزه نمی دانم؛ لذا توجه آن مدیریت محترم را به این امر معطوف داشته و خواهشمندم هرگاه وجود این مؤسسه ارزشمند را برای حوزه لازم میدانید، مسئولیت اداره آن را مانند سایر شئون حوزه مقدسه برعهده گرفته و فردی شایسته را برای سرپرستی و اداره آن معین فرمایید تا هم مورد استفاده بهتر و بیشتر فضلا و طلاب قرار گیرد و هم از خطر احتمالی حیف و میل و کم و کاستی کمیت آن جلوگیری به عمل آید. در غیر این صورت به مفاد کریمه «لایکلف الله نفسا الا وسعها» چاره‌‌‌ای جز تعطیلی و کنارهگیری از دخالت در امور آن را ندارم. قبلا از بذل توجه سپاسگزار، و در انتظار آن میباشم. والسلام علیکم و علی عبادالله الصالحین.
العبدالآثم ابوالقاسم دانش آشتیانی 12/9/1375 »

مدیر محترم حوزه علمیه قم، پس از دریافت این نامه، به دلیل مشغله‌های کاری به آن پاسخی ندادند. در این میان در شهریور ماه سال 1376 مدیر وقت کتابخانه مرحوم شیخ احمد آل‌اسحاق فوت کرد و کتابخانه بار دیگر از طرف آستانه مقدسه تعطیل شد. آیت‌ الله دانش آشتیانی نامهای مجددا خطاب به مدیر حوزه علمیه قم به این شرح مرقوم کردند.

بسمه تعالی

مدیریت حوزه علمیه قم، حضرت آیت‌ الله استادی
سلام علیکم
بعد از ابلاغ سلام، عطف به نامه‌ای که چندی قبل مبنی بر وضع کتابخانه مسجد اعظم و کمک خواهی از آن مقام برای اداره آن، مرقوم داشته - و با این که جواب نامه چون جواب سلام لازم المراعات شمرده شده - جوابی به این جانب نرسید.
اینک نیز نظر به درگذشت مرحوم آقا شیخ احمد آل اسحق رحمه الله که با سابقه چندین ساله، پایه اساسی چرخش عملی کتابخانه بودند، مجددا مصدع گردیده و با سوابق لطف و محبتی که نسبت به حقیر داشته اید از جناب عالی استمداد نموده و خواهشمندم در شمار شئون مهمه حوزه مقدسه که برعهده دارید، مرا کمک نموده و با ناتوانی جدی که برای رسیدگی و سرپرستی کتابخانه را دارم، بفرمایید، چه کنم؟ !
آیا به خواسته آیت‌الله زاده محترم بروجردی (رحمه الله) کلا تعطیل نموده و کناره گیری کنم، و یا به انتظار سرپرستی آستانه مقدسه اداره آن را به ایشان واگذار نمایم؟ مخصوصا که مجددا به عنوان حفظ کتابخانه قفلی به درب کتابخانه زده اند؟ و یا لطفی فرموده و چون دیگر شئون حوزه ادامه آن را منظور داشته و راه حلی برای اداره آن، ارائه فرمایید؟ در هر حال با کمال معذرت، قبل از تمام شدن ایام تعطیل حوزه، و ناراحتی و بلاتکلیفی طلاب و فضلای محترم مراجعین، منتظر بذل توجه و عنایت میباشم.
والسلام علیکم و علی اخوانناالصالحین. ابوالقاسم دانش آشتیانی 14/6/1376»
آیت‌الله استادی مدیر حوزه علمیه قم به فاصله چند روز هر دو نامه را در جلسه شورای عالی حوزه علمیه قم قرائت و کسب تکلیف کردند. پس از بحث و مشاوره اعضای محترم شورای عالی  مصوبه 242 تصویب  و با امضای آیت ‌الله ‌العظمی مکارم شیرازی دبیر محترم شورای عالی به مدیر حوزه ابلاغ می‌شود:

مصوبه شماره 242 شورای عالی حوزه

بنا به درخواست سرپرست محترم کتابخانه مسجد اعظم حضرت حجت  الاسلام والمسلمین جناب آقای دانش آشتیانی مبنی بر تعیین کسی برای اداره کتابخانه مزبور بخاطر کهولت و کسالتی که دارند، تصویب شد که مدیریت محترم حوزه علمیه کتابخانه مذکور را زیر نظر گرفته و اداره نماید.
قم- ناصر مکارم شیرازی 1376/6/24

به این صورت اداره و بهره‌برداری از کتابخانه به مدیریت حوزه‌های علمیه واگذار می‌شود.