|
جلد دوم
گنجینه آثار قم
بنام قم و مشاهد
از سلسله تصنیفات فیض
با 240 کلیشه
چاپ اول
نشریه سال 1350 خورشیدی
فصل هشتم
در توصیف گنبد مسجد اعظم قم
مسجد اعظم که حقا اسمی با مسمی و اعظم مساجد عالم اسلامی است از ابنیه ایست که در ساختمان آن حسن منظر با متانت پیکر توأم گردید.
این مسجد پرشکوه از آثار برجسته مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردی (طباطبائی)است که از سال 1367 قمری تا پایان عمر به ساختمان آن، با پشتکاری نمایان همت گماشت.
مقصوره موسع و معظم آن را با آجر و گچ به سبک قدیم که قرن‌ها متروک شده بود بنیاد نهاد تا قرن‌ها بر سر پا بماند؛ زیرا طول عمر پوشش‌های تیرآهنی هنوز آزمایش نشده است و در بنای گنبد مرتفع آن‌هم ابتکاری به خرج داد که ده چندان گنبدهای مشابه خود دوام یابد چه که ابتداء دستور داد تا استخوان‌بندی آن را با مفتول به پا داشتند و در سربند مفاصل آن با اکسیژن جوشکاری به عمل آوردند و بعدا از دو جانب این اسکلت فلزی را با آجرکاری بپوشانید؛ یعنی در طرفین آن از داخل و خارج جداری به قطر چهارده آجر هر طرف هفت ردیف با ملات مخمر از سیمان و آهک توأم با ماسه بدون ذره ای خاک بالا بردند چنانکه طول عمر آن تا هزار سال قابل پیش‌بینی است (چنین کنند بزرگان چو بايد كرد)
و پس از تكميل بناي گنبد يكي از مجلات خركز كه نگارنده نامش را به خاطر ندارد پيرامون نقص فني آن مقاله‌اي انتشار يافت بدين توضيح كه چون ضلع جنوبي مقصوره بدون پشت‌بند مقاوم و تكيه‌گاه است و بناي تالار را هم پشتوانه آن نميتوان شمرد اين پايه تاب تحمل فشار سنگيني گنبد را نخواهد داشت.
آيت‌الله بروجردي پس از قرائت مقاله يا نامه سرگشاده معمار و مهندس ساختمان (آقاي لرزاده) را طلبيده نگراني خود را ابراز داشت و نامبرده اطمينان داده كه اولا پايه مورد اعتراض بدون نياز به متكاهم در برابر فشار گنبد مقاوم است؛ در ثاني اين گنبد با آن استخوان‌بندي چنان به هم دوخته و يكپارچه شده است كه هرگاه نيمي از زير مقصوره را هم با حفر كانال و خاكبرداري تهي سازند، نيمي از زير مقصوره را هم با حفر كانال و خاكبرداري تهي سازند نيمه بقيه براي حمل اين سنگيني وافي و هيچگونه خطري نخواهد داشت و با وضع موجود اين كنبد و مقصوره در برابر كليه سوانح و حوادث ارضي و سماوي بيمه شده طبيعي است.
به هر صورت ساختمان اين مسجد با صرف ده‌ها ميليون تومان به شركت نيكوكاران تكميل و تزيينات ايوان بزرگ و مقصوره و گنبد چهل ستونهاي دوگشوار و تالار سراسري جلو آنها نيز كامل است، منتها عمر باني بزرگوار براي انجام كاشيكاري گلدسته‌ها و جدار صحن و ايوان‌ها و كرياس و راهرو مسجد وفا نكرد، اما چون خود آن مرحوم مرگ خويشتن را قبل از تكميل تزيينات پيش‌بيني مي‌كرد هماره توصيه مي‌فرمودكه جدار مزبور را طوري زيبا و منظم آجركاري كنند تا خود به خود خوش‌منظر باشد و به كاشيكاري نيازي نداشته باشد.
و پس از رحلت معظم‌له به جهاتي آن اقبال عمومي به ادبار منجر و كار كاشيكاري دچار تعويق گرديده اگر هم تعطيل نشد، در نهايت كندي پيش مي‌رفت چنان‌كه طي ده سال فقط يك گلدسته آن كاشيكاري گشت.
كه رمز نارضمندي و ادبار عمومي را در دو فراز زير ميتوان كشف نمود.
يكي قطع ارتباط مسجد با آستانه در اثر انسداد ابواب سه‌گانه ميانه راهرو با مسجد بالاي سر و ديگري اعزال يا اعتزال مراجع عصري از دخالت در امور مسجد در حاليكه ضرورت داشت مركز در است و امامت آنان در همين مقصوره و مسجد باشد.
در نتيجه مسجد مقام شامخي را كه شايستگي آن را داشت كسب نكرد و از احراز عنوان جامعيت تا حال محروم افتاده است، مگر آنكه متصديان امور اغراض خصوصي را براي جلب منافع آني و شخصي در برابر مصالح اجتماعي زير پاي گذارند تا از اقبال عمومي و حمايت مقامات روحاني برخوردار شوند و در اين صورت كار تزيينات مسجد هم به سامان خواهد رسيد.
اين مسجد مشتمل بر يك مقصوره موسع و گنبد مرتفع و ايوان معظم و دو گوشواره چهل ستوني و كتابخانه جامع و ساير موافق و بيوتاتي است كه ذيلا توصيف مي‌شوند.
در بناي مسجد مزبور تلفيقي از سبك قديم با اسلوب ساختمان جديد به كار رفته است چه كه مقصوره و گنبد و گلدسته‌هايش با استيل باستاني و سبك كنوني بنيان ولي چهل ستونهايش با نقشه روز ساخته شده است.
باري اين مسجد پرشكوه و بي‌مانند مشتمل بر دو جلوخان هر يك در برابر يك درب با كرياس و هشتي و دفتر و مقصوره و گنبد و دو گوشواره چهل ستوني و چهار گلدسته (دوزوج) و سه ايوان و سه تالار و يك مخزن كتب و دو قرائتخانه و يك انبار و يك گنبد فردي (كه كارگاه فني كاشي تراشي است) و يك ساعت كوبنده و صحن و طهارت‌خانه‌ها و وضوخانه‌هاي مردانه و زنانه و چاه عميق و سنگاب مرمر و غير مرمري است بدين تفصيل كه
ايوان سردرب ورودي مسجد
اين مسجد داراي سه درب ورودي يكي از صحن عتيق و بقيه از خيابان موزه است و جلو درب نخست كه در جوار مدخل موزه واقع است جلوخاني واقع است با دو مغازه موقوفه مسجد كه با مسجد بنياد شدهاند و در مدخل مسجد ايوان سردري است به دهانه 5 و عرض 2 و ارتفاع 7متر با ازاره‌اي از سنگ سياه ابزار زده به ارتفاع 1,35 متر و جرزها و بغله‌ها واسپر و جبهه كاشيكاري معرق و پوشش رسمي‌بندي كاشيكاري معرق بخط ثلثي سفيد و روي آن ابتداء آياتي و سپس نام باني خوانده ميشود كه قسمتي از آن ذيلا نقل ميشود:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم قال الله تعالي يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات بامر بانشاء هذا الجامع العظيم السيد الامام المجاهد المجدد مصلح الزعيم رئيس الفرقه و مرجع الامه فقيه العصر وجيه الدذهر شمس بهاء الجلاله و السياده الي آخره در پايان كتبه احمد اخوان 1281 قمري
و متداخل در آن كتبه ايست بخط كوفي طلائي كه روي آن سوره مباركه والفجر و ليال عشر خئانده ميشود
و در كمرگاه ايوان نيز كتيبه‌ايست بخط ثلثي نسخ سفيد در زمينه لاجوردي كه روي آن ابيات ذيل معرق شده است
لله بيت سمت قواعده فانحط عند تصاغرا رضوي
من امه قاصدا و حل به حل مقيما بجنه المأوي
شاء له الله ان يوسسه من لم يدع نفسه و ماتهوي
فاختار من خلقه الحسين لما احرزالله فيه من جدوي
امام حق بدا مآثره في الدين لم بقبضه علي الفتوي
كم مسجد قد بنا و مدرسه فيه احاديث فضله يروي
لمسجد اسسته خير يد علي سوي الخير لم يكن تقوي
قلب بتاريخه القروا افمن اسس سس بنيانه علي التقوي
1375
و در مدخل مسجد از همين ايوان در بي دو لنگه و بزرگو عالي نصب شده است كه سراپا كنده‌كاري داراي گلهاي برجسته و كتيبه‌هائي برجسته خاتمي و از جمله در قسمت بالاي چهارچوب آن آيه ذيل خاتم كاري شده است.
انما يعمر مساجدالله من آإمن بالله و اليوم الاخر و اقام الصلوه و آتي الزكوه و لم يخش الا الله فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدين
و در پايان بخط ريزي (تقديمي سيد جلال‌الدين بني هاشمي طهران 1380 عمل شهمير رازي منبت شده است.
كرياس
ور در عقب درب مزبور كرياسي است مثمن مختلف الاضلاع به دهانه 11 و ارتفاع 11 متر كه جهات فرعيش به اندازه يك متر و نيم داراي صفه‌اي محرابي است و جهات اصليش 30/3 متر مي‌باشد و مقبره آيت‌الله بروجردي در قسمت شمالي آن قرار دارد كه اگر اسپر ميانه مسجد و كرياس برداشته شود به عمارت مدرس و مقابر الشيوخ از مسجد بالاي سر مرتبط ميگردد.
و محل وي قبر سابقا راهروي بود كه با عبور از آن به كرياس جلو مسجد بالاسر و مدرسه مارشاه و از آنجا به صحن عتيق در ميامدند و آن مرحوم محل دفن خود را تعيين نموده در وقفنامه مسجد تصريح كرده‌اند كه دفن اموات در محوطه مسجد ممنوع و دفن ايشان هم مجوزي براي دفن متوليان ديگر نخواهد شد.
مرقد آيت‌الله بروجردي در كرياس
و بر روي مرقد وي لوحي بزرگ و يكپارچه از سنگ مرمر نفيسي به ارتفاع 70/0 و عرض 90/0 و طول 85/1 متر ميان تهي كه هرگاه وارو بنهند به سنگاب مرمر ميماند و لبه آن عريض و گيلوئي است نصب شده است كه در چهار لبه آن طره‌پيچ و گيلوئي ابزار زده و در چهار نبش آن ستوني مارپيچ با سرو ته ستون گلداني حجاري گرديده است و اين لوجه داراي كتبه‌هاي متعددي حاكي از نام و نسب آن مرحوم به خط برجسته نستعليق است كه روي آن عبارات ذيل حجاري شده است.
"آيت‌الله العظمي و امام الفقهاء حسين بن علي بن احمد بن عبدالكريم بن المراد بن شاه اسدالله بن جلال‌الدين امير بن الحسن بن مجدالدين ابي المكارم بن عباد بن الي المجد بن عباد بن علي بن قوام‌الدين بن اسمعيل بن عباد بن ابي حمزه بن طاهر بن علي بن محمد بن احمد بن ابراهيم طباطبا ابن اسمعيل الديباج بن ابراهيم الغمر بن الحسن المثني ابن الامام ابي محمد الحسن بن اميرالمومنين و سيد الوصيين علي بن ابيطالب عليهم السلام"
باري اين كرياس كه اگر جدارش كاشيكاري گردد يكي از ابنيه جالب توجه مسجد ميگردد داري ازاره‌ايست از سنگ سياه دو ابزار زده و جرزهائي از آجر تراش است كه به اندذازه قطر كاشيكاري از روي ازاره عقب چيده شدهاند و مدخل كرياس از جهت اصلي جنوبي است و از ضلع غربي آن راهي به گوشوار شرقي گشوده ميشود و از شماليش در گاهي به دهليز صحن بازست و از ضلع شرقي آن درگاهي به جانب عمارت مدرس پيش‌بيني شده است كه جلو آن را تيغه آجري بالا برده‌اند و اميد است در آينده نزديكي كشوده گردد.
پوشش اين كرياس رسمي بندي با دوال كاشي فيروزه‌اي و مزين به مقرنس آجري است كه در نقطه مركزي آن هواكش و نورگيري به صورت مضلع باز و برفراز آن كلاهكي هشت ضلعي با درگاههاي هشتگانه بالا برده‌اند.
و زمين آن سنگ فرش و سطح قسمت شرقي كه مقبره‌باني در آن واقع است مرمرپوش و حدود سي‌سانتيمتر از كف بقيه كرياس ارتفاع دارد.
اما راهرو و دهليز صحن كه در جهت شمالي كرياس واقع است متشكل از دو چشمه و طولش 12 و عرضش 6 و ارتفاعشان 10 متر با ازاره‌اي از سنگ سياه دو ابزار زده و جرزهائي آجري تراش كه بايد بعدا كاشيكاري گردد زيرا آجركاري به قطر پنج سانتيمتر عقب چيده شده است.
و پوشش آنها يزدي سازي آجري متضمن چهار كاسه بزرگ كه سطح آن با كاشيهاي معرق آراسته شده است و از ضلع غربي اين راهرو هم دو درگاه به سوي گوشوار گشوده ميشود و از مقابل آنها هم دو درگاه به سوي مسجد بالاي سر برابر حرم شريف ساخته شده است كه جلو آنها را مسدود ساخته‌اند و هرگاه گشوده شوند ضريح فاطمه معصومه برابر درگاه وسطي واقع و به خوبي مشهود ميگردد.
و كليه درگاههاي ساخته شده از سه جانب آراسته به قابي از سنگهاي مرمري تروانتين است كه حاشيه آنها را زينت بخشيده است و درگاههاي غربي به حاشيه‌اي به عرض 15 سانتيمتر از سنگهاي سياه دو ابزار زده مزين است كه يك لبه آن برجي و لبه داخليش كيلوئي است.
مقصوره مسجد اعظم
اما مقصوره اين مسجد كه در وسعت و رفعت و زينت در عالم اسلام كم نظير است سراپا آراسته به كاشيكاري معرق بالاي ازاره مرمري مي‌باشد.
قاعده گنبد از خارج و داخل چهارضلعي متساوي به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزيينات متنوعه مرمري و كاشيكاري است كه در چهار گوشه آن نيم طاقي بالا آورده صورت مربع را با نقشه يزدي سازي به شكل فلكه‌اي درآورده با طاق پوششي عرقچيني آن را بالا برده‌اند.
در ضلع جنوبي اين مقصوره محرابيست مجلل و مضلع پنج تركي به دهانه 3 و ارتفاع 5 متر با ازراه مرمري و بدنه و جرزهاي كاشيكاري معرق و پوشش مقرنس خوش قطاري در سه رديف از كاشيهاي شفاف خوشرنگ و لعابي است كه در سينه آن ترنجي نمودار و در ميانه آن به خط ثلثي طلائي (الله) خوانده ميشود.
و لب محراب آراسته به طره‌اي از كاشي فيروزه فام پيچ به عرض پانزده سانتيمتر در ميانه دو خط متوازي مورب معرق است ولي نبشي پائين آن به صورت دو ته ستون گلداني از همان سنگ مرمر ازاره مي‌باشد كه اين نبشي مرمري از بدايع فن حجاري است و در كنار آن حاشيه‌ايست معرق به عرض 023/0 كه طرفين و جبهه محراب را زينت داده است در زمينه لاجوردي با نقشه ترنج كشي است.
و پهلوي آن حاشيه ديگري است كه بين دو خط زنجيري متوازي ملات‌سازي و چند سانتيمتري واقع است و در متن بيست سانتيمتري در زمينه سفيدي با نقشه بند اسليمي گل و بوته‌هاي پيدرپي معرق گرديده است.
و متصل به آن كتيبه ايست در زمينه آراسته به نقوش رنگين در ميانه دو خط زنجيري به عرض نيم متر كه به خط ثلثي سفيد روي آن سوره مباركه دهر (هل‌اتي) تاسعيكم مشكورا، و در پايان عبارت (كتبه احمد اخوان 1376) خوانده ميشود و متداخل در آن كتيبه ديگري است به خط كوفي كمرنگي كه تا دقت نشود قابل تشخيص نيست و روي آن آياتي از قرآن مجيد تعريق گرديده است.
و سپس حاشيه ديگري است مشابه حاشيه دوم ولي عريض‌تر در ميانه دو خط زنجيري نقشه ملات‌سازي و در جوار آن قسمتي فاقد تزيين باقي مانده است كه احتمالا به سنگهاي مرمري آراسته خواهد گشت.
باري ازاره مقصوره به ارتفاع دو متري آراسته به سنگهاي مرمر ماشيني و رنگ به رنگ است كه قسمت پائين آن 62/0 سفيد و سپس 4/0 مشكي و بالاي آن 10/1 متر سنگ مرمر سفيد و روي آن نيز 4/0 مشكي و برفراز آن 20/1 مرمر سفيدي به كار رفته ميتوان گفت سنگهاي سفيد ازاره در قابي مشكي قرار داده شدهاند.
و بالاي ازاره تمام جرزها و جدار مقصوره مزين به كاشيكاري معرق شفاف و خوش نقشي است كه بهترين اثر هنري عصر حاضر را تجلي مي‌دهد.
و پوشش عرقچيني مقصوره نيز آراسته به كشايهاي معرق شفافي است كه به منزله قدح بزرگ منقش كه معكوس نهاده باشند جلوه‌گري مي‌كند و در اين پوشش نيز اسكلت سازي آهني و استخوان‌بندي فلزي توأم با جوشكاري به عمل آمده است.
و از اضلاع شرقي و غربي اين مقصوره سه درگاه به دو كشوار طرفين باز است و از وسط ضلع شمالي آن فقط يك درگاه به ايوان مجلل آني الذكر گشوده ميشود.
منبر مرمر
در اين مقصوره وجود يك اثر نفيس هنري ديگري از منبر مرمري جلب توجه مي‌كند. اين منبر باده پله و نشيمنگاه لبه دار و دست اندازش به عرض يك متر و ارتفا 20/2 متر و متشكل از سه پارچه سنگ سفيد و شفاف مرمر حجاري شده است.
و روي دست‌انداز برجسته آن روي پله پائين در هر طرف دو گوي مرمر اما يشمي رنگ و متضمن خطوط طبيعي نصب گرديده استو
و در بدنه تكيه‌گاه باباي منبر يعني عقب نشيمنگاه داراي كتيبه‌ايست به خط نستعليق برجسته طلائي كه روي آن عبارت (تقديمي حاج ابوطالب قاروني) حجاري شده است.
و آقاي قاروني سنگاب مرمر نفيسي هم تقديم داشته‌اند كه بر روي چاه در كنار راهرو بدون پوشش جانب غربي مسجد (برابر قرائتخانه كتابخانه) نصب شده است و هماره مملو از آب است و براي آنكه دستمالي نشود و آسيب نبيند برفراز آن پوششي فلزي و شيشه پوش نصب كرده‌اند.
در اين مقصوره سراپا مزين به كاشيكاري معرق، چند كتيبه به خط ثلثي سفيدي از كاشي معرق زمينه لاجوردي نمودار است كه بر زيبائي و حسن منظر آن افزوده‌اند
نخست كتيبه كمربندي در ابتداي قسمت فلكه‌اي مقصورهو بالاي سردرگاه‌هاي آن است كه روي آن سوره مومنون (قد افلح المومنون) متضمن آيات بلندي در اوصاف مومني و در دنباله آن سوره مباركه جمعه و در پايان آنها عبارت (كتبه احمد اخوان 1379) معرق شده است.
بر فراز آن كمربندي به صورت دندانه‌موشي از آجر به عرض يك متر تعبيه شده و بالاي آن كتيبه دوم كه به طور سينه‌بندي در زير درگاههاي دوازده‌گانه نورگير مقصوره واقع است روي آن سوره مباركه فتح و سپس آياتي از سوره مومنون تا (فهم له منكرون) خوانده مي‌شوند كه عرض آن حدود يك متر به نظر مي‌رسد.
و بر فراز آن يك دندانه آجري در ميانه دو خط دوال‌كشي كاشي است و بالاي آن درگاههاي زيباي مقصوره كه در جدار عنقگشوده مي‌شوند قرار دارند و در ميانه هر دو درگاهي يك نماي توپر كاشيكاري نمودار ايت كه جرزهاي آنها هم مزين به كشايهاي زيبا در ميانه قابي تعرق شده از كاشيهاي زمينه فيروزه‌اي مي‌باشد كه جمعا بيست و چهار درگاه و نما ميشود.
و در سردرگاه‌هاي مزبور كتيبه سومي است كه روي آن سوره مباركه "يس" معرق شده است و سطح پوشش با نقشه ترنج‌كشي آراسته و در مركز آن شمسه‌اي با پرتو تعريق گرديده است.
و در ابتداي پايه نيم طاق جنوب غربي در ميانه ترنجي زمينه سفيد به خط مشكي عبارت (العبد الضعيف حسين لرزاده) و در مقابل آن روي پايه نيم طاق شرقي در ترنجي ديگر عبارت (كاشي تراش حسين برهاني اصفهاني) خوانده ميشود كه تا دقت نشود به چشم نمي‌خورد.
ايوان جلو مقصوره
در مدخل مقصوره از صحن ايوان مجللي است به دهانه 11متر و عرض 9 و ارتفاع 22متر كه ازاره‌اش به راتفاع 30/1 متر از سنگ سياهي است كه قسمت بالا و پائين آن ابزار زده و زياده متين است.
و بالاي ازاره تمام جدار از جرز و اسپ طرفين درگاه زيباي ورودي و جبهه آن آراسته به بهترين كاشيكاري معرق با نقشه ترنج‌كشي است.
و در كمرگاه ايوان بالاي درب ورودي مقصوره و درگاه مجلل آن دو كتيبه متداخل يكي به خط ثلثي آشكار و ديگري به خط كوفي خفي به طور كمربندي به عرض 80% معرق شده است كه روي آن پس از بسمله آيه مباركه نور تا جمله (يوما تتقلب فيه القلوب و الابصار) و در پايان آن عبارت (كتيبه احمد اخوان1377) خوانده مي‌شوند كه روي تيزه طاقبند درگاه ورودي كلمه جلاله (الله) به خط طلائي درشتي جلب توجه مي‌كند.
و بالاي كتيبه آراسته به قاب بندي متضمن تابلوهاي كاشيكاري معرق است.
و در ميانه قابهائي آن سه ترنج نمودارند و در ترنج‌هاي طرفين به خط نستعليق مشكي در زمينه سفيدي يك طرف عبارت (كاشي تراش حسين برهاني اصفهاني) و در طرف ديگر (بناء محمد ولد غلامعلي شعرباف) و در ترنج كشيده وسطي به خط طلائي عبارات ذيل معرق شدهاند.
"برحسب اراده جضرت آيت‌الله بروجردي مدظله در سال 1374 قمري بنياد گرديد اثر حسين بن محمد معمار معروف لرزاده"
كه اين تاريخ‌هاي مختلف سال بناي هر قسمت را روشن مي‌سازند.
و در حوضچه وسطي مقرنس رديف پائين نام جلاله (الله) به خط طلائي جلب توجه مي‌كند.
و پوشش ايوان مزين به مقرنس خوش اقطاري آراسته به كاشيهاي معرق است كه سطح كليه حوضچه‌ها و قفسه‌هاي آن همانند سبدي پر از گل نمودار و در وسط هر يك لامپ برق پرنوري شبها نورافشاني مي‌كند.
در وسط مقرنس متصل به طاقبند جلو ايوان نيم شمسه زيبا و بديعي با پرتوهاي اطراف آن معرق گرديده است.
و در بدنه قوسي شكل اين طاقبند به عرض 50/1 متر با نقشه قاب‌بندي با دو حاشيه شصت سانتيمتري معرق شده است و لبه ايوان گيلوئي است و هر قسمتي با نقشه خاص و زمينه مخصوص تعريق گرديده‌اند.
و در اطراف درگاه ورودي به مقصوره دو رديف سنگ سفيد برجسته تروانتين ابزارزده كه وسط آنها برجي و دو طرف نها كيلوئي است هر يك به عرض سي سانتيمتر در فاصله چهل سانتيمتر از يكديگر به كار رفته‌اند و در اين فاصله كتيبه‌ايست معرق به خط ثلثي سفيد در زمينه لاجوردي كه روي آن چهارده آيه اوليه از سوره مباركه فتح تا جمله (ما يفقهون الا قليلا) و متداخل در آن هم كتيبه‌اي به خط كوفي طلائي كه روي آن سوره مباركه والفجر نوشته شده خوانده مي‌شوند.
توجه به اين نكته كه نشان‌دهنده كمال مهارت فني استاد هنرمند كاشي تراش است ضرورت دارد كه اين كتيبه را طوري تنظيم كرده است كه نه انها آيه شريفه (يدالله فوق ايديهم) درست بالاي تيزه طاقبند مدخل مقصوره قرار گرفته است بلكه كلمه جلاله (الله) بطور دقيق روي نيزه آن در ملتقاي دو قوسي طاقبند تجلي دارد.
و در كاشيكاري‌هاي مقصوره و ايوان دقايق بسياري است كه ذكر جزئيات آنها صحاتي را فرا مي‌گيرد.
و سطح مقصوره و ايوان چون ساير ابنيه مسجد از سنگهاي مربع سفيد و شفاف مرمري در ميانه قابي از سنگهاي مشكي فرش شدهاند.
و در طرفين ايوان هر طرف دو جرز جمعا چهار جرز است و در ميانه آنها راه‌پله ايست كه براي گوشوارها كار باديگير انجام مي‌دهند و جلو آنها به طرف صحن مسجد سه طبقه درگاه سازي شده است و اطراف هر درگاه نيز با همان سنگ تروانتين ابزار زده سي سانتيمتري تزيين يافته و جلو درگاه دريچه زيبائي نصب شده كه ازاره تمام جرزها از سنگ سياه و بدنه و جبهه آنها مزين به كاشيكاري معرق و بالاي درب پائين در هر طرف ترنجي است كه در ميانه آنها (الله جل جلاله) خوانده ميشود.
و در جبهه ايوان بزرگ زير هره دندانه آجري لب بام كتيبه‌ايست به خط ثلثي سفيدي كه روي آن آيات سه‌گانه از سوره مباركه حج يعني از (يا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم وافعلوا الخير لعلكم تفلحون (تا) و اعتصموا بالله هو مليكم فنعم المولي و نعم النصير) نوشته شده است.
گنبد
و بر فراز مقصوره ياد شده گنبدي است شلجمي شكل و معظم به قطر 243 و ارتفاع 24 متر با عنقي استوانه‌اي به ارتفاع 7 متر مشتمل بر شانزده درگاه زيبا با درهاي شيشه اعلا سراپا آراسته به كاشيهاي معرق زمينه آبي آسماني و نقشه بند اسليمي داراي كتيبه‌اي در منتها اليه منق به خطثلثي سفيد است كه روي آن چند سوره قرآني خوانده ميشود.
و در فواصل درگاهها داخل ترنجهائي اسامي جلاله جلب توجه مي‌كند.
اما در سطح فرازين در بين كاشيكاري‌ها درزهائي نمودار است كه از سهل‌انگاري و عم مداقه بناي كاشيكار حكايت مي‌كند و چه بسا همين درزها موجب نفوذ آب برف و باران به پشت كاشي‌ها و در نتيجه باعث ريزش آنها در يخساري بگردد.
دو گلدسته در طرفين ايوان مقصوره
و در طرفين ايوان بزرگ جلو مقصوره دو گلدسته بلند و مجلل است اين گلدسته‌ها به قطر 20/3 و ارتفاع از سطح زمين 60 و از سطح بام 40متر در اسلوب ساختمان با گلدسته‌هاي طرفين ايوان آينه مشابه است يعني ابتداء هشت تركي و روي آن مقرنس و بالاي آن قسمتي مخروطي گلداني و روي آن قلمه استوانه‌اي و داراي مقرنسي در زير نعلبكي است با اين تفاوت كه روي آنها غرفه‌هائي سه مرتبه ساخته شده است و با اينكه ارتفاعشان از سطح بام با انها بكسان به نظر مي‌رسد در عين حال به اندازه هشت متر تفاوت ارتفاع ايوان مسجد نسبت به ايوان آينه و حدود شش متر ارتفاع دو غرفه اضافي حدود چهارده متر از گلدسته‌هاي آستانه مرتفع تر مي‌باشند كه يكي از آنها جديدا كاشيكاري گرديده داراي كتيبه گلوبندي سوره كوثر و از حسن منظر بيشتري برخوردار شده است.
و امتياز اين گلدسته‌ها بر آنها در ارتفاع و غرفه‌هاي مطبق و بتن مسلح درون جدار آجري و در محور راه‌پله دروني و در نقشه و رنگ كاشيكاري است و امتياز آنها بر اينها هم به دارا بودن دذو راه پله داخلي است كه امتياز يكي از اين دو در حسن منظر بر دذيگري هم پس از تكميل تزيينات تالارچه‌هاي هشت ستوني و دوازده ستوني آنها تشخيص داده خواهد گشت.
دو گوشوار چهل ستوني طرفين
و در دو جانب مقصوره از شرق و غرب دو گوشوار يا شبستان چهل ستوني يكنواخت به صورت چهار ضلعي متساوي به وسعت 30 در 30 و ارتفاع 8متر با طاقي تخت از تيرآهن و آجر كه در پنج رديف برفراز پانزده ستون قطور استوانه‌اي و بيست نيم ستون حمل شده است و روي آن را با قشري از قير اندود ساخته سپس با سيمان فرش كرده‌اند مي‌باشد و در زير آن به فاصله كمي پوشش تزييني افزوده‌اند بدين توضيح كه نخست به وسيله تيرآهن‌هائي عمود بر يكديگر قاب‌بندي كرده در هر چشمه يك قاب برجسته ساخته‌اند و درون هر قابي نه قابچه با آهن قلمه اسكلت‌بندي كرده‌اند كه اندكي برجستگي دارند و ميانه آنها را شيشه‌پوش كرده و روي فابها و قابچه‌ها را سيمانكاري نموده‌اند كه با اتصال فيش برق چراغ‌هاي پشت شيشه‌ها روشن مي‌شوند كه ازاره آن به ارتفاع 70/1 متر از سنگ مرمر كرمان و جدار آن با سيمان سفيد اندود شده است.
ناگفته نماند كه از شبستان شرقي هفده و از غربي نوزده در بزرگ و نيم‌تنه و كوچك به چهار جانب باز ميشود اما غربي چهارده باب در سه جانب و سه درگاه در ضلع شرقيش به تالار خارجي و مقصوره و راه‌پله اما شبستان شرقي و نه باب از شمالي و جنوبي به صحن و خيابان موزه و سه باب به كرياس و راهرو و پنج باب به تلالر خارجي و مقصوره و راه پله باز است كه درب تالار خارجي براي اياب و ذهاب امام و نيز اتصال صف جامعت با وساطت تالار از شبستاني به ديگري مي‌باشد.
و بالجمله در طرح نقشه ساختمان اين مسجد كمال دقت و مال‌انديشي به كار رفته است و در ميانه هر شبستاني محرابي است به دهانه 3 و ارتفاع 7 متر داراي صفه‌اي پنج تركي با لبه سنگي تروانتيني و ازاره مرمري و بدنه معرق فيروزه‌اي بند اسليمي و پوشش رسمي بندي از كاشي كه در سينه هر يك قصعه سنگ مرمر شفافي كه مانند شيشه نور مي‌بخشد نصب شده است و بالاي آن ترنجي از كاشي معرق و درون آن كلمه توحيد (لااله‌الا‌الله) خوانده ميشود علاوه در سه جانب آن حاشيه‌ايست كاشيكاري معرق به عرض 60 سانتيمتر متشكل از دو حاشيه كه در متن آن سوره مباركه جمعه و در پايان صدق‌الله العلي العظيم معرق شده است و دو حاشيه ان با نقشه بند اسليمي زمينه لاجوردي يا فيروزه‌اي و متضمن گلهاي رنگارنگي است.
تالار سراسري جلو شبستانها
و جلو هر يك از دو گوشوارها يا شبستانها تالاري است سراسري كه هر يك به طول 30 متر و عرض 5 و ارتفاع 10متر كه پوشش زيرين با پنج چشمه و شش قابچه‌بندي شيشه‌پوش بر فراز شش ستون استوانه‌اي از بتن مسلح و سرستون‌هاي مقرنس سنگي است كه پنج درگاه به جانب شبستان و يك درچه به راه‌پله جنب ايوان از هر تالار گشوده است و جلو هر يك درهاي زيبائي نصب گرديده لب كليه درگاهها با سنگهاي سي سانتيمتري ابزار زده آراسته است.
و بين درگاهها جرزهائيست كه ازاره آنها سنگ سياه دو ابزار زده و روي آنها به عرض ده سانتيمتر كاشيكاري زمينه فيروزه‌اي منقش به نقوش گل و بوته و بالاي آنها به عرض سه سانتيمتر سنگ مشكي و بر فراز آن به عرض سي سانتيمتر سنگ تروانتين و روي آن دگرباره سه سانتيمتر مرمر مشكي صيقلي و بالاي آن آراسته به كاشيكاري معرق با نقشه قاب‌بندي است كه در بدنه هر جرزي شش ترنج و درون هر ترنجي يكي از اسامي جلاله به خط ثلثي طلائي با سفيدي معرق شدهاند.
و بالاي درگاهها زير پوشش هر تالار كتيبه‌ايست به عرض چهل سانتيمتر به خط سفيد ثلثي كه روي آن سوره‌هاي متعددي از قرآن خوانده مي‌شوند.
و سطح ايوان با سنگهاي مرمر ماشيني سفيدي در ميانه قابي از سنگ سياه فرش شده است كه از سطح صحن حدود سي سانتيمتر ارتفاع دارد.
صحن
و جلو ابنيه توصيف شده سراسر صنحني مروح و متشكل از سه قسمت قرار دارد كه قسمت نخست به عرض 18 و طول 90 متر سراسري است و قسمت دوم به واسطه وجود دو بنا يكي مخزن كتب و ديگري آبدارخانه يا انبار مسجد بيست متر از قسمت اوليه كمتر ميشود يعني از شرق به غرب 70 متر و از جنوب به شمال 93 متر است و قسمت سوم به صورت شكم دريدگي و به هيئت پنج تركي است كه در دو نبش آن دو گلدسته قرار دارد و طول اين قسمت 54متر و عرضش 20متر مي‌باشد.
اما گلدسته‌هاي ياد شده از سطح بام حدود 5متر مضلح مربع و سه متر استوانه‌اي و يك متر مقرنس و روي آن نعلبكي و دو تالارچه هشت تركي با هشت ستون ساخته شده است و روي آن تالارچه دومي قدري كوچكتر است و برفراز پوشش آن قبه‌اي امرودي بنياد گرديده است كه جدارش آجري و در معرض كاشيكاري است.
كتابخانه مسجد اعظم
و در وسط قسمت دوم حوض بزرگي است با لبه سنگي و نبشي برجي و در حاشيه آن پاشوئي است و در ضلع غربي اين قسمت تالاري با سه درب به سالني است كه مخزن كتابخانه مي‌باشد كه اطراف سه درگاه زيبا با سنگ تروانتين آراسته است و بيش از شصت هزار مجلد كتب متنوعه را جاي داده است و در عقب آن دو قرائتخانه فوقاني يكي با مبل و صندلي و ديگري قالي فرش جمعا به طول 60 و عرض 5متر ساخته شده است كه از هر يك جندين درگاه به سوي رودخانه باز و در نتيجه از حداكثر روح و صفا برخوردارند.
علاوه در مجاورت هر تالار ايوان بزرگ ديگري است به ارتفاع 18 و دهانه 10 و طول 15متر است ولي شرقي 8متر با ازراه سنگي دو ابزار زده و جدار آجري كه بعدا كاشيكاري خواهد شد وئ داراي كتيبه‌اي از كاشيهاي معرق است كه روي آن سور مختلفه قرآني چون اعلي و جمعه خوانده مي‌شوند.
ناگفته نماند كه در طرفين ايوان‌هاي شرقي و غربي دو تالار كه جمعا چهار تالار مي‌شوند واقع است و همگي مشابهند و پوشش همگي تخت و قاب‌سازي شيشه‌پوش و داراي دو ستون استوانه‌اي از بين مسلح يا سرستون سنگي مقرنس كه تالار غربي در جنوبي ايوان جلو كتابخانه و تالار شرقي مقابلش داراي سه درگاه و جلو آبدارخانه مسجد قرار دارا و اين آبدارخانه به مقبره مار شاه متصل است كه مدخل آن از گنبد محمدشاه در صحن عتيق مي‌باشد.
و اما سالن غربي مخزن متجاوز از پنجاه هزار كتب متنوعه خطي و چاپي است كه درون اشكافهاي متوالي و پيدرپي و مطبق تا زير طاق نگاهداري مي‌شوند و در كمرگاه ان بالكني فلزي زده‌اند كه مدخل آن از فوقاني گشوده ميشود و اين فوقاني هم داراي يك مخزن كوچك است كه محتوي هزارها كتب مورد نياز روزمره اهل علم است و در بين دو قرائتخانه فوقاني در ساحل رودخانه و روي راهرو وضو خانه بنياد گرديده است به اضافه يك مخزن بزرگ دارد و در قسمت بالاي همين مخزن اصلي است كه دربي جداگانه به كليدر فوقاني دارد و كتب ديگري كه كمتر مورد احتياج خوانندگان ميشود در اين قسمت ضبط شده در اختيار كتابداران قرار دارند.
واقع شوند و نيز محل جلوس مدير كتابخانه ثقه‌الاسلام آقاي آقاشيخ ابوالقاسم دانش آشتياني و چند عضو دفتري مسئول ثبت اسامي كتب مي‌باشد و از دو سالن قرادتخانه چهارده درگاه نيم تنه به سوي رودخانه با چشم‌اندازي جالب باز است و راه پله قرائتخانه در ميانه دالان سرپوشيده كنار مسجد و لب ساحل رودخانه واقع است.
اما توالت مسجد در سر پوشيده‌اي مجهز به دستگاه تهويه است كه مشتمل بر دو قسمت مستقل مردانه و زنانه و بهداشتي است.
و جلو آن عمارتي است فلكه‌اي به قطر ده متر كه اطراف آن سرپوشيده‌اي برفراز ستونهاي لوله آهني به ارتفاع و عرض 3متر است و در وسط آن حوضي آب‌نما ساخته شده كه هماره آب از اطراف آن در جدول و پاشويه سرازير است و روي آن كلاهكي مضلع داراي دريچه‌هاي زيبا مي‌باشد كه به نام وضوخانه خوانده ميشود و زياده زيبا و ابتكاري است و نظير آن وضوخانه ديكري است ويژه نسوان كه ذكر جزئيات آنها به طول مي‌انجامد.
و بالاي جدار اطراف صحن زير هره سنگي لب بام كتيبه ايست كمربندي به خط ثلثي سفيد از كاشي معرق كه روي آن سوره‌هاي متعددي از قرآن مجيد خوانده ميشود.
گنبد شمالي يا كارگاه فني
و در ضلع شمالي شكم دريدگي صحن كنبدي ديگري است كه از لحاظ حسن معماري ممناز است و اينك بدون تزيينات به صورت كارگاه فني كاشي تراشان درآمده است و داراي كنبدي شلجمي است كه پس از كاشيكاري و كسل حسن منظر بيشتري بايد مورد توصيف قرار گيرد.
راهرو غربي و مرافق آن
اما مدخل كتابخانه در ساحل رودخانه واقع و داراي جلوخاني است كه در يك طرف آن هفت باب مغازه با غرفه‌هاي فوقاني است كه جديدساز و موقوفه مسجد است و دومين درب مسجد مي‌باشد. از اين درب ورودي به محوطه‌اي رو باز وارد مي‌شوند كه چاه عميق در جانب غربي آن واقع است و برفراز آن بالكني زده شده است و بر فراز چاه سنگابي است يكپارچه از مرمر به شكل گلدان به قطر بيش از يك متر با لبه برجي كنگره‌دار طره‌اي اهدائي قاروني واقف منبر مرمري سابق‌الذكر كه برفراز آن روپوشي از شيشه قرار داده آن را از دستمالي و لمس عابرين مصون داشته‌اند و در اطراف آن حوضي ساخته شدذه است كه آب چاه مستقيما وارد سنگاب گرديده از اطراف آن به اين حوضچه سرازير ميگردد و از آنجا به سوي حوض بزرگ وسط صحن و حوض‌هاي وضوخانه و غيره جاري ميشود.
و در مقابل درب ورودي دو اطاق در طرفين راهرويي ساخته شده است كه اين اطاقها به نام دفتر مسجد اعظم و جايگاه مدير دفتر كه مسئول اداره امور داخلي مسجد است مي‌باشد.
و در جنب آن پس از عبور از سه پله به راهرو عريضي در مي‌آيند كه پنج درگاه از شبستان و يك درب از صحن مسجد در اين قسمت گشوده مي‌شوند و دالان سرپوشيده زير قرائتخانه كه تا وضوخانه امتداد دارد مقابل آن وقاع است و اين دالان با پوشش تخت بر فراز ستونهاي مضلع آجري حمل شده است و جلو آن از طرف رودخانه بالكني است و در مقابل آن در سطح مرتفعي از مسير رودخانه اشجاري غرس گرديده است كه درگاههاي قرائتخانه به سوي اين محوطه مصفا گشوده ميگردد.
ايوان سردرب غربي
و جلو درب ورودي مسجد و كتابخانه از جلوخان ياد شده ايواني است به صورت پنج ضلعي به دهانه 50/5 و عرض2 و ارتفاع 14 متر با ازاره‌اي از سنگ سياه ابزار زده و جرز و اسپر كاشيكاري معرق به نقشه قاب‌بندي و پوشش رسمي سازي آراسته به كاشيهاي معرق و لچكهيا و جبهه مزين به همان نوع كاشي داراي دو كتبيه يكي به خط نستعليق سفيد در ترنجي كشيده از كاشي معرق است كه كتيبه نخست در كمرگاه ايوان به صورت كمربندي است كه روي آن ابيات ذيل تعريق گرديده است.
آيت‌الله بروجردي سليل مصطفي كرد با تأييد يزدان مسجدي در قم بنا
مسجدي از پايه تقوي اساس آن قويم مسجدي با اذن حق كو سر كشيده بر سما
مسجدي كامد براي بندگي نعم‌المكان مسجدي گرديد بهر نشر دين نعم البنا
ساخت چون اين مسجد اعظم به اخلاص تمام مركز علم و عمل گرديد در صبح و مسا
گر نديدي حضرت او را ببين مسجد برش تا بداني پايه همت كجا بوده كجا
پرچم توحيد را نها نه در قم برفراشت بلكه اندر مشرق و مغرب به پا كرد اين لوا
گر چه در ظاهر زدنيا رفته اما در جهان تا قيامت با بزرگي نام او ماند به جا
صدهزاران رحمت حق باد بر آن روح پاك كاينچنين عمري به پايان برد در راه خدا
علاوه در سينه اسپر برفراز درب ورودي مسجد درون ترنجي بيضي به خط نستعليق درشتي آيه شريفه (ادخلوها بسلام آمنين) خوانده ميشود و در كتيبه دوم در جبهه ايوان ورودي آن عبارات ذيل معرق شده است.
در زمان توليت حضرت حجه‌الاسلام آيت‌الله زاده بروجردي آقاي حاج سيد محمدحسين طباطبائي صورت اتمام پذيرفت 1385 قمري.
و بين دو درب ورودي در خارج سارسر حريم مثلثي است يا جدار كوتاهي از سنگ و نرده آهني در شمالي خيابان موزه كه از هر شبستان چهار درب نمي تنه در اين محوطه گشوده ميشود و به جاي درگاه وسط در هر شبستان محراب واقع است كه از خارج در طرفين آن دو صفه و در وسط جرزي است كه سنگ مرمر شفاف محراب در بدنه آن نمودار است.
و در جبهه درگاههاي مزبور از خارج دو كتيبه به خط ثلثي سفيد معرق شده است و كتيبه زيرين بالاي هر درگاه جداي از يكديگر قرار دارند كه روي آنها احاديثي در فضيلت مسجد نوشته شده است بدين نمونه:
(عن ابيعبدالله عليهم‌السلام اذا دخلت المسجد فقل بسم‌الله و السلام علي رسول‌الله صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم – ان الله و ملئكته يصلون علي محمد و آل محمد عليهم‌السلام و رحمته و بركاته، رب اغفر ذنوبيو افتح لي ابواب فضلك و اذا خرجت فقل مثل ذلك و روي بقيه نيز حديث است كه نقل آنها به طول مي‌انجامد.
اما كتيبه فرازين كه زيرهره لب بام در ارتفاع ده متري قرار دارد سراسري و مشتمل بر سوره‌هاي چندي از قبيل سوره مباركه حشر (سبح‌لله ما في السموات و ما في الارض) و سوره ديگري چون جمعه و دهر و نبأ خوانده مي‌شوند.
تالار يا رواق خارجي مسجد
و در جهت جنوبي مقصوره و ميانه دو شبيتان از خارج تالاري است مفخم به دهانه 24متر و ارتفاع 16متر و عرض 11متر با جداري از آجر تراش كه در قسمت بالاي سه بدنه آن دندانه‌هاي آجري ديده ميشود ولي پس از كاشيكاري از حسن منظر خاصي برخوردار خواهد گشت و طاق آن تخت و خفته رسته تيرآهن‌پوش است كه از جلو برفراز ده ستون بتن مسلح با سرستون‌هاي سنگي مقرنس حمل شده است و دو ستون وسطي از بقيه بلندترند و هشت ستون جانبين قدري كوتاه مي‌باشند و به اندازه دو متر از نيش بناي شبستان‌هاي طرفين پيش آمده است، كه در محاذات جرز قرار دارند در نتيجه از دو سوي راه‌پله ايست كه با بالا رفتن از آنها زير تالارچه‌اي وارد مي‌شوند كه به اندازه قطر پايه‌هاي مقصوره (حدود دو مترو نيم) ميشود و سپس به محوطه تالارچه اصلي در مي‌آيند كه هر يك از اين دو تالارچه داراي دو ستون زوجي است و اندكي از ستونهاي تالار كوتاه‌ترند.
از جانبين محوطه اين تالار دربي به شبستان‌هاي گوشوار باز ميشود كه هنگام تشكيل صفوف جماعت و پر شدن سطح محوطه شبستانها امام از اين راهرو مي ـواند وارد مسجد شود علاوه صفوف جماعت به داخل تالار كشيده شده موجب اتصال صفوف مأمومين در دو شبستان ميگردد.
و در كمربند اين تالار متيبه‌ايست از كاشي معرق كه روي آن سوره قيامت (لا اقسم بيوم القيمه) نوشته شده است.
علاوه در جبهه آن كتيبه ديگري است كه در يك طرف آن برفراز تالارچه‌ها كلمه توحيد (لا‌اله‌الا‌اله) و در جانب ديگر (محمد رسول‌الله و علي ولي‌الله) خوانده مي‌شوند
گويند در قسمت تحتاني تالار سردابي است براي نصب دستگاه سوفاژ
در پايان به خاط اداء حق آن بزرگوار مي‌افزايد كه آيت‌الله بروجردي در ده ساله عمر خود يگانه پرچمدار فرقه امامي و بزرگترين مرجع روحاني م مفتي طايفه جعفري شمرده شده است و ولادتش به سال 1292 در بروجرد اتفاق افتاد و مقدمات را در مولد خويش و سطوح را در اصفهان و علوم نظري را در نجف اشرف فرا گرفت و در سال 1331 به بروجرد بازگشت و پس از رحلت والد ماجد خود مرحوم آقا سيدعلي در آن شهر بر پيشوايان ديگر تقدم يافت تا به مرور در صفحه غرب مرجعيتي كسب كرده در ذي حجه 1364 قمري به منظور عمل فتق به شهر ري و بيمارستان فيروزآبادي صفر كرد كه شاهنشاه آريامهر از ايشان در آن بيمارستان عيادت كردند.
در اين موقع مراجع قم از ايشان به وسيله تلگرافي به قم دعوت كردند در نتيجه در چهاردهم محرم سال 1365 به قم منتقل شده كه با استقبال شاياني مواجه گرديد و طولي نكشيد كه بر ديگران مقدم گرديد، در اين موقع زعيم شيعه آيت‌الله آقا سيد ابوالحسن موسوي اصفهاني در نجف رحلت يافت و از اين وقت بواسطه جامعيت شرايط زمام داري چون عقل و درايت و كارداني سعه نظر و بسط يد و بلندي همت در رأس حوزه علميه قرار گرفته ، مرجعيت‌نامه يافت و به مرور با درگذشت آيت‌الله قمي در عراق و رحلت مراجع آن روز قم يگانه مرجع شيعه گرديدند و در بسياري از پايتخت‌هاي ممالك بزرگ جهان و شهرهاي بزرگ آمريكا و انگلستان و آلمان و مصر و سودان و انذونزي و پاكستان و افغان مبلغين واجد صلاحيتي اعزام داشته هزينه آنان را هم مي‌پرداخت و به مباشرت آنها مساجد چندي بنيان نهاد. علاوه مدرسه مجللي هم در نجف اشرف و حسينيه‌اي در سامرا و مدارسي هم در كرمانشاه و بروجرد و غير اينها بنياد نمود.
و از جمله در قم همين مسجد را بنا كرده كتابخانه‌اش را تاسيس فرمود و نيز مدرسه مهدي قلي‌خان را از اساس خراب كرده در سه طبقه تجديد بنا نمود و از آثار علمي ايشان جز تنقيح‌الوسائل كتابي انتشار نيافته است.
و رحلت معظم‌له بهس ال 1381 قمري اتفاق افتاده است(رحمه‌الله‌عليه)
|