آثار خیریه و ابنیه تاریخی آیت الله بروجردی
یکی از صفات بارز آیت الله بروجردی همت عالی و اراده قوی آن مرد بزرگ بود. مردان نمامی روزگار هم خود را تنها به یک کار و دوکار منحصر نمیکردند، و به انجام کارهای بزرگ اکتفا نمی نمودند.
آنها هر لحظه در فکر ابتکار جدید و بلند پروازی نوی بودند. به همنی جهت رهبران اخلاقی جامعه و سروران دینی همیشه شعاع فکر و فعالیت آنها محیط وسیع تری را اشغال می نمود.
آیت الله بروجردی نیز چنین بود، آن بزرگ مرد تنها در اندیشه این نبود که فقط حوزه علمیه قم را اداره کند؛ بلکه به تمام حوزه های بزرگ و کوچک شیعه در ایران و عراق توجه داشت؛ و تنها در این فکر نبود که به وظیفه تألیف و تصنیف و تدریس و جواب استفتائات شیعیان عمل کند، بلکه عالم اسلام را به طور عموم زیر نظر داشت؛ ایشان تنها به این هم اکتفا نمی کردند وشعاع فکر و اراده خود را به خارج از قلمرو اسلام یعنی ممالک اروپا و آمریکا نیز متوجه کرده و از اعزام مبلغ و نمایندگان خود به آنجا و دلسوزی نسبت به مردمی که دچار جهل و نادانی شده در عرقاب بی دینی وفساد معصیت غوطه ورند؛ غفلت نداشتند.
آیت الله بروجردی این همه کارهای طاقت فرسا را که یکی از آنها کافی است سالها فکر یک مرجع دینی را به خود مشغول سازد و از رسیدگی به امور دیگر باز دارد؛ با کمال سادگی و بدون هیچگونه تظاهر و سر وصدا انجام میداد. تنها فکر میکرد و تنها تصمیم میگرفت و سپس با عزمی راسخ و اراده ای قوی آن را عملی میساخت.
سخنور دانشور آقای فلسفی بارها در منبر مسجد اعظم هنگام ایراد سخنرانی میگفتند: من مکرر به حضرت آیت الله بروجردی عرض کرده ام: امام علیه السلام میفرماید: قدر الرجل علی قدر همته. (یعنی: ارزش مرد بسته به ارزش همت اوست) اگر کسی بخواهد حضرتت را بشناسد، آثار وجودی شما و آثار و ابنیه تاریخی شما را نگاه کند، قطعن شما را خواهد شناخت!
راستی چنین است و آثار وجودی و ابنیه تاریخی آیت الله فقید مخصوصا ساختمان عظیم مسجد اعظم نماینده روح بزرگ و اراده قوی آن آیت‌الله عظمای الهی است.
آثار و ابنیه‌ای که به دستور یا به تشویق یا با اجازه آن مرد بزرگ در شهرها و قصبات و دهات کشور و یا خارج ایران به دستور ایشان ساخته شده بسیار است، تنها در شهر تهران طبق اظهار کیی از مطلعین و نزدیکان آیت‌الله فقید؛ 134 بنا ساخته شده است که یا تمام مصارف آن را آیت‌الله فقید به عهده گرفته و یا در مصارف آن شکرت داشته و اجازه داده‌اند. طبق اظهار همان مقام مطلع در عرض شانزده سال ریاست و مرجعیت آیت‌الله فقید بالغ بر هزار مسجد و مدرسه و کتابخانه و بیمارستان و درستان و حمام و سایر ابنیه خیریه و عام‌المنفعه در ایران و عراق و لبنان و افریقا و اروپا بنا شده است.
همواره افراد منمکن و خیراندیش را به اینگونه امور ترغیب و تشویق می‌کردند و شخصا نیز تا سر حد امکان از کمک و اعانت، مضایقه نمیکردند.
بدیهی است که بعلاوه حوزه علمیه قم و هزاران دانشمند دینی و ده‌ها مجتهدین جوان که آیت‌الله بروجردی از خود به یادگار گذارده و گذشته از تألیفات و تصنیفات قیمتی خود و همجنین کتابهائی که به امر ایشان طبع و نشر شده است؛ تا سال‌های سال و قرن‌ها این آثار چنان تأثیری دارد که هر کس به هر یک از شهرها و کشورهای مزبور سفر کند با دیدن این اماکن آیت‌الله بروجردی را خواهد دید، و از مشاهده آنها نوای دلنشین آیت‌الله بروجردی را میشنوند که از در و دیوار آن آثار و اماکن میگوید:
آثار ما به صفحه گیتی نشان ماست از بعد ما نگاه به آثار ما کنید
اینک به طور اختصار در این بخش قسمتی از این آثار و ابنیه تاریخی که ما توانسته‌ایم اطلاعاتی راجع به آنها به دست بیاوریم و یا شخصا از نزدیک مطالعه کرده‌ایماینک به طور اختصار در این بخش قسمتی از این آثار و ابنیه تاریخی که ما توانسته‌ایم اطلاعاتی راجع به آنها به دست بیاوریم و یا شخصا از نزدیک مطالعه کرده‌ایم؛ از نظر خوانندگان میگذرد:
1- مسجد اعظم
مسجد اعظم قم که یکی از شاهکارهای آیت‌الله‌العظمی آقای بروجردی است در روز یازدهم ذی‌القعده سال 1333 طی مراسم باشکوه و جنب و جوش مخصوص اولین کلنگ بنانی آن به دست آیت‌الله بروجردی به زمین زده شد و بلافاصله شروع به کار ساختمان آن کردند.
قسمتی از محل ساختمان مسجد قبلا خانه‌های شخصی و مسافرخانه بود و از لحاظ اینکه متصل به حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام بود، بسیار بدنما می‌نمود. به علاوه با اینکه شهر قم دارای مساجد بزرگ و کوچک بسیاری است مع‌الوصف در اعیاد و سوگواریها، زوار در حوالی حرم و صحن حضرت معصومه از لحاظ جای سرپوشیده برای انجام فرائض دینی و سنن مذهبی سخت در مضیقه بودند.
از این گذشته سه طرف صحن حضرت معصومه به وسیله مدرسه فیضیه و میدان آستانه و خیابان صحن موزه احاطه شده و فقط یک طرف آن بود که با اتصال به مسافرخانه تاریک و تو در تو و بدنما و خانه‌های شخصی افراد، باعث نگرانی و ناراحتی عمومی بود.
آیت‌الله بروجردی که این ضرورت را به خوبی احساس فرموده بودند تصمیم گرفتند نخست مسافرخانه و خانه‌های افراد را خریداری و سپس آن را خراب کرده و به جای آن یک مسجد بزرگ و آبرومندی که از هر جهت مناسب با احتیاج مسلمین و زوار و مجاورین باشد مجهز به تمام لوازم و وسایل شایسته بنا کنند و چنانکه گفتیم این تصمیم عملی گردید و شخصا با اراده‌ای آهنین و دلی سرشار از توکل به خدواند متعال اولین کلنگ را بر زمین زدند.
اینک یان بنای با عظمت که وراد هفتمین سال تأسیس خود شده و قسمت عمده آن خاتمه یافته است یکی از بزرگترین مساجد اسلامی و بی‌نظیر و به طور مسلم یکی از افتخارات کشور و ملت ایران در نزد دوست و دشمن است.
سفیهانی که به خود اجازه تندروی و خورده‌گیری داده و سخنانی واهی زده و بدین‌گونه سند سفاهت خود را امضاء میکنند، خوب است این فکر را هم بکنند روزی که شاه عباس کبیر مسجد شاه و مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان میساخت هم احمقانی بوده‌اند که بگویند اگر پول آن را به فقا میدادند بهتر از این مساجد بود. اما عقلا میدانند که دو مسجد مزبور در طول چهار قرن گذشته، همواره یکی از افتخارات کشور و ملت ایران بوده، بطوریکه هر بیگانه‌ای که به ایران سفر میکند، حتما از آن بازدید به عمل آورده؛ آن آثار اصیل معماری شرقی و اسلامی را با دیده تحسین مینگرند.
مسجد اعظم نیز با اینکه هنوز تکمیل نشده این واقعیت را به خود گرفته و آوزاده ایران را در شرق و غرب بالا برده سنده زده و معتبری از همت عالی و تصمیم راسخ رهبران دینی و کمک و مساعدت مردم مسلمان ایران را، به دست جهانیان داده است.
باری محوطه مسجد اعظم، یک محوطه وسیع در پانزده هزار متر است که قسمتی زیربنا و قسمتی صحن و قسمتی سایر متعلقات آن را تشکی می‌دهد.
نظر به اینکه زمنی مسجد در کنار رودخانه قم قرار گرفته و شنزار است؛ هنگم بنا نخست پی‌ها را تا عمق دوازده متر بتون ریزی نموده و پس از پر کردن اطراف آن از شنهای رودخانه، شروع به ساختمان کردند.
ساختمان مسجد به سبک معماری اسلامی و دارای دو شبستان بزرگ و گنبد عظیم و دو گلدسته بسیار مرتفع می‌باشد. یکی از مزایای این بنای عظمی این است که تمام آن؛ اعم از شبستانها و گلدستهها و گنبد از بتون آرمه (سیمان مسلح) است و از این حیث بنیانی فوق‌العاده محکم است.
مسجد اعظم دارای کتابخانه مهم (شرح آن جداگانه داده شد) و محل مخصوص برای دستگاه تهویه؛ حجرات خاص قرائت‌خانه، آبدارخانه، کشیک‌خانه است. سقف مسجد تمام از سیمان مسلح و پشت‌بام آن کاملا مسطح و هموار است تا در موقع گرمی هوا بتوان از آن استفاده کرد. گنبد مسجد از آهن و زیر و روی آن آجر چیده و روی آخر آن را بنا است کاشی‌کاری نمایند، که فعلا مشغول می‌باشند.
مصالحی که در این ساختمان باعظمت بکار رفته عبارت است از آهن(تیرآهن، آهن‌های نبشی آهن ورق مفتول) و انواع مختلف آجر و موزائیک و کاشی و سنگ مرمر و سنگهای معمولی و سیمان‌های معمولی و سفید و شیشه‌های معمولی و مشجر که همه از مرغوب‌ترین نوع خود بوده است.
پی‌های مسجد از سیمان مسلح و آهن برداشته شده و یک اسکلت عظیم آهنی تمام شبستان و گلدستهها و گنبد را در بر گرفته است. تمام دربهای مسجد و پنجره ها به جز درب ورودی غربی از آهن ساخته شده است و اطارف شبستانها تا دو مترونیم سنگ مرمر با نوار سیاه مخصوصی نصب شده است.
گنبد عظیم مسجد که در نوع خود بی‌نظیر است از دو پوسته درونی و بیرونی تشکیل یافته و وسط آن خالی است؛ تا زیاد سنگین نشود، کاشی‌کاری توی گنبد به طرزی زیبا و بس بدیع که حاکی از منتهای ذوق و هنر است به اتمام رسیده و فقط مختصری از اطراف ضلعهای آن باقی مانده است.
سراسر گنبدها و محراب‌ها و ایوان‌ها با کاشیهای بسیار ظریف و کتبیه‌های زیبایی تزئین شده و شکوه خاصی به آنها بخشیده است. تمام دیوارهای مسجد و گنبد و گلدستهها بناست کاشی‌کاری شود که فعلا مشغول به این قسمت هستند و غیر از کاشی‌کاری تقریبا دیگر کار مهمی از امور ساختمانی مسجد نمانده است.
برای روشنائی داخل شبستانها لامب‌های (فلوسنت) فراوانی بر سقف نصب و روی آنها با شیشه‌های مشجر پوشانیده شده است، کف مسجد با سنگهای محکم تیره رنگی فرش می‌شود که اینک قسمت عمده آن به اتمام رسیده و بقیه به زودی تکمیل می‌شود؛ ضمنا زیرسازی و احتیاطات لازمه برای جلوگیری از سرایت رطوبت به شبستانها به اندازه کافی شده است؛ وضوخانه مشجد به طرز ظریف و آبرومدی ساخته و لوله‌کشی شده است، چاه عمیق مسجد که نزدیک درب غربی است در نئع خود ممتاز و به واسطه مجاورت با رودخانه، آب آن گواراترین آبهای قم است.
تاکنون تقریبا شش میلیون تومان به مصرف این مسجد عظمی رسیده است، البته این مبلغ اعم از پول نقد و مصالح است، بقیه هزینه مسجد هم در حدود دومیلیون است که تقریبا مخارج کاشی‌کاری‌های مسجد خواهد بود.
نظر به اینکه مصالح ساختمانی مسجد را مسلمانان با حداقل قیمت بازار در اختیار مسجد گذارده‌اند و از طرفی هم کوچکترین حیف و میلی در وجوه و نحوه مصرف آن روی نداده است لذا هزینه بنای یک چنین ساختمان باعظمت، به این مبلغ بسیار کم رسیده است.
قسمتی از این مبلغ را آیت‌الله فقید و بقیه را مردم متدین اعم از زن و مرد به مرور پرداخته‌اند.
روز نخست که آیت‌الله بروجردی تصمیم به ساختمان این بنای باشکوه گرفتند سخنور نامی آقای فلسفی در رادیو تهران رسما درماه رمضان ضمن سخنان خود عنوان کرده و مردم مسلمان را در جریان تصمیم آیت‌الله بروجردی برای بنای مسجد اعظم گذاشتند؛ و این خود موجب شد که مسلمانان با هیجان مخصوص و احساسات کم نظیری از این خبر مسریت‌بخش استقبال به عمل آورند.
چه بسا افراد بی‌بضاعتی که در عین تنگدستی با شوق زیاد مبلغ مختصری پرداخته‌اند تا در این افتخار سهیم باشند.
و چه بسا مردان و زنان متمکن و متدین که قسمت مهمی از ثروت خود را در این راه به حساب خدای بزرگ که همه چشم به رحمت و مغفرت او دارند نهاده‌اند و چه بسا تجار معتبر و مردم بااخلاصی که بعلاوه کمک‌های مادیو چه بسا تجار معتبر و مردم بااخلاصی که بعلاوه کمک‌های مادی؛ بطور ناشناس آمده و در ردیف عمله و کارگران مسجد چند روزی نیز کار کرده و سپس شناخته شدند و بعضی هم تاکنون شناخته نشده‌اند.
آقای فلسفی تنها به همان سخنرانی رادیوی خود اکتفا نکردند، بلکه در غالب مجالس و محافل و در فرصتهای مناسب از توجه دادن مردم سملمان به این امر خیر و جلب مساعدت آنها فروگذار نکردند که نویسنده خود در محافل متعدد کاملا شاهد بوده و مانند همه کسانی که سخنور نامی آقای فلسفی را میشناسند عقیده داریم که ایشان در این بنای مجلل و غالب مساجد و مدارسی که از طرف آیت‌الله بروجردی ساخته شده سهم زیادی دارند- این معنی را شخص آیت‌الله بروجردی نیز بارها به خود آقای فلسفی و دیگران می‌فرمودند و برای این مرد نام دعا می‌کردند.
اینک نویسنده این کتاب نیزبا اینکه بنا ندارم در این کتاب به مدح و ذم کسی مبادرت ورزم ناچار به پيروي از روح پرفتوح آيت‌الله فقيد خواستم اكنون كه سخن از اين بناي عظيم رفت؛ اشاره‌اي به جناب آقاي فلسفي و خدمات مهم و موثر ايشان هم كرده باشيم.
معمار مسجد از روز شروع ساختمان تاكنون آقاي حاج محمدحسين لرزاده معمار و مهددس معروف است، نقشه ساختمان نيز به وسيله ايشان طرح شده است.
امرو ساختماني مسجد از بدو كار از طرف آيت‌الله فقيد؛ به آقاي حاج رضا شاه‌پوري از تجار و شخصيتهاي معروف ديني تهران كه اينك در قم بسر ميبرند؛ و آقاي حاج ابوالقاسم صاحب جمعي كه ايشان نيز از مردان كاردان و متدين و موود نظر خاص آيت‌الله فقيد بودند واگذار شده و اين دو مرد محترم نيز به خوبي از عهده اين خدمت مقدس برآمده‌اند.
توليت مسجد در زمان آيت‌الله فقيد به فرزند ارشدشان آقاي سيد محمد حسن واگذار شد كه اينك به جاي پدر در شبستان مسجد اعظم جماعت ميگزارند.
آيت‌الله فقيد شخصا صيغه وقف مسجد را در اين اواخر خواندند. مسجد داراي موقوفات نسبتا معتنابهي است كه ذيلا نگاشته ميشود:
1- يك دهكده شش دانگ به نام محمدآباد واقع در بروجرد
2- چهل و هفت شعير از يك قريه نيز در بروجرد به نام (مگسان)
3- سه دانگ از كليه شش دانگ يك دهكده به نام (سراب زارم) نيز در بروجرد
4- هفت شعير از شش دانگ (زارم)
5- چهاردانگ از چهارخانه متعلق به يك بانوي متدين واقع در تهران
6- 135 سهم از كارخانه برق قم
7- 18باب مغازه فوقاني و تحتاني از متعلقات مسجد اعظم
از روز شروع بناي مسجد اعظم علما و بزرگان و شخصيتهاي مهمي از شيعه و سني و عرب و عجم كه از آن بازديد به عمل آورده‌اند، قصائد و اشعار بسياري راجع به اين مسجد پرشكوه و با عظمت سروده‌اند كه ذيلا به چند قصيده آن كه به دست ما رسيده است مبادرت مي‌ورزيم:
قصيده زير به زبان عربي اثر طبع يكي از علماي مشهور نجف اشرف علامه مفضال آقاي سيد محمد هاشمي گلپايگاني است؛ كه به حضور آيت‌الله فرستاده و مورد توجه خاص آن فقيد سعيد واقع شده و بناست بر سر در مسجد بنويسند:
قدست اعمالا و طبت مقاصدا فاسلم فمجدك سوف يبقي خالدا
شيدت بيتا للعباده شامخا و نشرت فجرا للحقيقه صاعدا
هو كعبه الارواحا لاتلقي به مذعشت الا راكعا او ساجدا
و اذا المساجد باهنت باهنت بمقامه لرايت مسجدك الاجل الماجدا
وجهت فيه العصر و هو بسيره متعثر لم يلق غيرك عاضدا
عاثت به الاراء ينشر ظلها جهل رايت به العدو الكائدا
الغرب برسلها ليكبوالشرق في تاريخه و يعيش نضوا جامدا
فوقفت تكبحه بهمه قائد يزن الظروف مجاهدا و محايدا
جهزت دنا الدين حتي اصبحت حصنا عن الشرع المقدس ذائدا
فهناك في النجف المشرف حوزه علميه لم ترض غيرك قائدا
و هنا بقم قد وضعت مناهجا للدين فيه كما رفعت معاهدا
و بكل ناحيه اري لك قمه شماء تخترق الخلود مصاعدا
لله عزمك لم يقف في وجهه سد ولم يرع الزمان الحاقدا
في كل يوم منك تظهر ايه تاء النهي فيها كما باهي الهدي
يا آيه‌الله الذي آثاره تبقي علي صدر الزمان قلائدا
قدهز مسجدك العظيم مشاعري فتناثرت لك في النشيد فرائدا
و عرجت فيه الي سماك مسيحا بثناك يرسله ولاك نشائدا
و علي المناره اذن التاريخ (أن في البيت قد رفع الحسين قواعدا)
(1379)
اثر طبع آقاي سيد احمد سجادي دانشجوي علوم ديني
تا بعالم پرچم توحيد و حق بر پاستي پايه اين مسجد رفعت نشان برجاستي
به به از اين مسجد اعظم كه بس محكم بود چونكه بنيانش بروي پايه تقواستي
شد عبادتگاه مردان حقيقت تا ابد زآنكه بر اهل عبادت بهترين مأواستي
گر بكيوان سرزند ايوان اين مسجد سزاست چون كه در جنب حريم بضعه موسي(ع) استي
دخت پاك موسي جعفر(ع) امام هفتمين آنكه در شأن و جلالت ثاني زهراستي
كرد تأسيس بنايش آيت عظماي حق آنكه اندر راه دين بس ساعي و كوشاستي
آيت‌الله بروجردي همان مرد خدا كاين زمان بر شيعيان او رهبر و مولاستي
هركه با وي همقدم گرديد در اين امر خير اجر و پاداشش بنزد خالق يكتاستي
اي كه زاهل دانشي بنگر در اخبار و ببين بس روايات و احاديثي در اين معناستي
هر كه سازد مسجدي، اندر سراي آخرت خانه‌اي از بهر او در جنت المأواستي
توشه بهر آخرت تحصيل بنمايد كسي كاندراين عالم مر او را ديده بيناستي
گفت سجادي براي سال و تاريخ بنا: (قبله مردان دين اين معبد كبري ستي)
(1375)
آقاي سيد كاظم وفائي
تهران
عروس كنوز قد تحلت بمسجد مكلله تيجانه بالزبرجد
ام الجنه المبني عالي قصورها باحسن ياقوت و اسني زمرد
ام المكرمان الا صفيه ابدعت هيولي اعاجيب لصوره مسجد
هوالفلك الاعلي تنزل و ازدهي بزهر الدراري جامعا كل فرقد
الا ان تجديد العجيب من البنا يوكد تأسيس اقتدار المجدد
فدع قصر طهران و بغداد و غيرها و ايوان كسري ان اردت لتهتدي
ودع ارما ذات العماد و نحوا و عرشا لبلقيس كصرح ممرد
ودع اموي الشام و انزل بارض قم و بادرالي هذا و شف اي مسجد
هو المسجد الاعظم بناه يدالعلي و صاحب مجد من سلاله احمد
و آيته العظمي موسس مسجد اساسه تقوي القلب عل موبد
فلو عددت في الكون بدائع عالم لكان به ختم لذاك التعدد
كأن الليالي الوالدات بدايعا
أصبن بعقم بعد هذا التولد
2- مدرسه آيت‌الله بروجردي
اين مدرسه واقع در ضلع شرقي ميدان آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام جنب گذرخان و يكي از جالبترين بناهاي قم است كه خود بر زيبائي بناي مزبور افزوده و مخصوصا براي كساني كه محل قبلي آن را ديده‌اند، بسيار جالب و ديدني است.
اين مدرسه كه از طرف آيت‌الله فقيد تجديد بنا شده، سابقا مدرسه يك طبقه و داراي چهارده اطاق و مشهور به مدرسه خان بود؛ كه در سال 1123 هجري توسط مرحوم مهدي قليخان ساخته شده بود (الذريعه جلد 7 صفحه 153) مدرسه خان در اين اواخر تقريبا از قابليت انتفاع افتاده و چندان قابل سكونت نبود.
اطاقها تاريك و مرطوب و از هر لحاظ داراي وضع ناگواري بود. به همين جهت آيت‌الله فقيد تصميم گرفتند آن را به صورت يكي از بهترين مدارس مناسب با وضع روز كه از هر حيث قابل استفاده باشد در آورند.
|