در آیین رونمایی از کتاب «فهرست کتابهای درسی کتابخانه مسجد اعظم» که عصر روز چهارشنبه 18 اردیبهشت 1403 به مناسبت هفته گرامیداشت مقام معلم، با حضور اساتید و معلمان پیشکسوت قمی و با همکاری بنیاد قم پژوهی استان در سالن اجتماعات کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار گردید، جناب آقای مجید غلامی جلیسه پژوهشگر حوزه تاریخ چاپ و نشر، به عنوان مولف و فهرستنگار این اثر ارزشمند ضمن تبریک روز معلم به معلمان حاضر در جمع، عنوان کردند: با توجه به تاریخ ورود چاپ به ایران که در بحبوحه جنگ ایران و روس در سال 1233قمری اتفاق افتاد، چیزی که جالب توجه است اینکه اولین کتابی که با استفاده از دستگاه چاپ که از لندن به ایران آورده شده بود، چاپ شد، کتاب گلستان سعدی است که در سال 1237 قمری چاپ گردید.

ایشان خاطرنشان کردند: همانگونه که می دانید، در آن دوره دو کتاب اصلی و بالینی که در مکتبخانه ها مورد استفاده و تدریس قرار می گرفت، یکی عم جزء قرآن و دیگری گلستان سعدی بود.

این موضوع نشان می دهد که عباس میزرا که دستور چاپ این کتاب را می دهد، چقدر به این امر واقف بوده که چاپ و نشر یک کتاب مکتبخانه ای و یک کتاب درسی چه تأثیری می تواند در افزایش سطح سواد، آگاهی و دانش در آن زمان داشته باشد. نکته قابل توجه این است که طی بررسی های صورت گرفته روی فهارس نسخه های خطی و شناسایی شده تا آن زمان و بر اساس یافته های امروز طی سالهای 1200 تا 1237 ق کتاب گلستان کتابت نشده بود یا حداقل تاکنون نسخه ای مربوط به این بازه زمانی یافت نشده است. این امر نشان دهنده این نکته است که چاپ یک نسخه از گلستان با حداقل 200 نسخه تیراژ چقدر می توانسته کارگشا و حیاتی باشد.

وی ادامه داد: بعد از آن کتاب گلستان حداقل دوبار دیگر و بوستان یک بار در دوره فتحعلی شاه منتشر می شود. این اولین ثمره و نتیجه ورود صنعت چاپ به ایران است و نکته مهمی که باید به آن توجه شود اینکه در آن زمان می توانسته نقطه عطفی در توسعه سطح دانش و آگاهی در بین ایرانیان باشد.

نکته قابل توجه دیگر اینکه میرزاجعفر که در رشته مهندسی تحصیل کرده بوده، موفق می شود اولین کتاب درسی ریاضی را به سبک اروپایی تألیف کند و موفق می شود که در سال 1263ق آن را در مطبعه دولتی آن زمان در تهران چاپ و منتشر کند. این در حالی است که چند سال پس از آن امیرکبیر دستور تأسیس مدرسه دارالفنون را می دهد و در سال 1268ق دارالفنون رسماً افتتاح می شود و اتفاق قابل توجه اینکه ما هنوز در آن زمان کتاب درسی به معنای جدید آن را در دارالفنون نداریم و عموماً معلمین و مدرسینی که برای تدریس از خارج به ایران می آمدند، ابتدا به صورت جزوه کار می کردند و حزواتی را آماده سازی کرده بودند و کم کم با استفاده از تکنیک چاپ سنگی موفق می شوند که کتابهایی را ترجمه یا تالیف کرده و چاپ و منتشر نمایند و عملاً بعد از دارالفنون کم کم دور جدیدی از آموزش در ایران آغاز می شود.

ایشان با اشاره به نگاه کلی به مراحل توسعه و چاپ و نشر کتابهای درسی افزودند، یک دوره سیر تحول کتابهای درسی از کتابهای مکتبخانه ای به کتابهای درسی جدید داریم و یک دوره هم در دوره پهلوی صورت می گیرد. و جالب توجه اینکه حتی تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نیز کتابهای درسی به صورت جزیره ای تألیف می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. در اوایل دوره پهلوی است که قانون یکسان سازی کتابهای درسی توسط وزارت معارف برای مقطع ابتدایی تدوین می شود و بعد از ورود موسسه فرانکلین به حوزه آموزش و تألیف کتابهای درسی عملاً کتابهای درسی دوره دبیرستان هم یکسان سازی می شود و چندی بعد سازمان تدوین کتابهای درسی تشکیل می شود و تا به امروز هم همین سازمن متولی امر چاپ و توزیع و پخش کتابهای درسی است.

ایشان با ابراز تأسف از اینکه بخش زیادی از کتابهای درسی در همه این 200 سال که از چاپ ونشر کتابهای درسی می گذرد، از بین رفته است! عنوان کردند که این کتابها به دو دلیل عمده در معرض آسیب بوده و هستند: دلیل اول اینکه در طول سال تحصیلی این کتابها به صورت مستمر مورد مطالعه و استفاده قرار می گیرند و دلیل دوم اینکه این کتابها عموماً تاریخ دار هستند و برخلاف کتابهای عمومی و کتابخانه ای که قابل آرشیو و استفاده در هر زمانی هستند، بسیاری از ما کتابهای درسی را کتابهایی دارای تاریخ انقضا می دانیم و تصور می کنیم که بعد از اتمام سال تحصیلی دیگر نیازی به این کتابها نداریم؛ لذا متاسفانه در بهترین حالت این کتابها به ضایعات تبدیل می شود. به همین دلیل آرشیو و نگهداری از این منابع عادت بسیاری از ما نیست و با کمال تاسف بخش زیادی از کتابهای درسی در طی این دو قرن از بین رفته است.

ایشان تاکید کردند: البته با توجه به نگاه کلان من به کتابهای درسی و بررسی آن در کتابخانه های مختلف عرض می کنم که ما بیش از ده هزار جلد کتاب درسی و کمک درسی در دوره قاجار و پهلوی داشته ایم که مع الاسف آنچه که الان می توانیم بگوییم داریم، جمعاً کمتر از هفت هزار عنوان است و بسیاری از آنها هنوز شناسایی نشده اند و با کمال تاسف چه بسا که از بین رفته باشند.

در سال 1951 استاد دانشگاهی در آلمان به نام جرج اکرت موسسه ای را در دانشگاه برانشویگ تاسیس می کند که هدف اصلی آن جمع آوری کتابها و منابع آموزشی و کمک آموزشی از سراسر دنیاست که تا الان بیش از 180هزار کتاب درسی و کمک درسی از بیش از 175 کشور در کتابخانه این مرکز تجمیع و فهرست شده که البته بخشی از آن هم به صورت آنلاین در دسترس هست. بخشی از این منابع هم به زبان فارسی ست.

وی همچنین افزود: جرج اکرت معتقد بود که آموزش نمی تواند صرفاً براساس و پیرامون تلاشهای نخبگان شکل بگیرد، بلکه باید براساس بررسی تاریخی در جمعیتی گسترده مشتمل بر تحولات فرهنگی سیاسی اجتماعی و اقتصادی باشد. اعتقاد جرج اکرت اعتقاد تاریخ سازی بود که منجر به تاسیس این موسسه و کتابخانه شد. این نظریه ای است که بسیاری دیگر هم اشاره می کنند که ترسیم راه برای آینده بدون کنکاش و بررسی گذشته ممکن نیست و قطعاً ناقص است.

مع الاسف سیستم اموزشی ما سیستم گذشته نگر نیست به این معنا که اگر مسئله ای هم در ذهن ما باشد، آینده نگرانه به آن فکر می کنیم بدون توجه به گذشته. به عنوان مثال ما هرچه پیش می رویم دستخط بچه های ما روز به روز افت می کند و تحلیل می رود مخصوصاً در دوران پس از رواج کامپیوتر و علی الخصوص پس از بیماری کرونا که بچه ها بیشتر با تکنولوژی مأنوس شدند، اتفاقی که الان در سیستم آموزشی افتاده این است که بچه ها روزبه روز بدخط تر می شوند، اما آیا این دغدغه در سیستم آموزشی اکنون ما وجود دارد که بررسی کنند که طی دوقرن گذشته آموزش خوشنویسی به چه شکل بوده که پدران ما بسیار خوش خط بودند و بسیار زیبا می نوشتند، گذشته از این که ادبیات و نثر خوبی هم داشتند...

متاسفانه ما الان در هیچ کجای کشور نه در سازمان تدوین کتابهای درسی و نه در آموزش و پرورش و نه در موسسات زیرمجموعه آن و نه در موزه ها و ... مجموعه ای از کتابهای درسی برای آموزش خط نداریم که براساس آن بررسی کنیم که در صد سال گذشته آموزش خوشنویسی به چه شکل بوده که نسلی این چنین تحویل جامعه شدند.

ایشان در ادامه با اظهار امیدواری از اینکه ما شانس این را داشته ایم که در عصر خود بزرگانی همچون مرحوم محمد رمضانی، مرحوم مرعشی، مثل حاج حسین ملک و ... را داشته ایم که با دغدغه های شخصی خود سعی کردند منابع گذشته ما را به شکل درست آرشیو کنند و به ما منتقل کنند، ادامه داد: کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی این شانس را داشته است که در گذشته و در بدو تأسیس خود بزرگ‌مردی همچون مرحوم رمضانی مجموعه ای از کتابهای چاپی قدیمی را که با زحمت جمع آوری کرده بود، به آن بسپارد و اهدا کند که امروز در این کتابخانه محفوظ باشند، بخشی از این منابع کتابهای درسی است که به جرأت می توان گفت که بزرگترین، اولین و در دسترس ترین مجموعه منابع کتابهای درسی در ایران و شاید دنیا، کتابخانه مسجد اعظم است. که چیزی حدود 4هزار عنوان کتاب درسی مربوط به دروه قاجار و پهلوی در این کتابخانه نگهداری می شود.

جلیسه همچنین افزود: خوشبختانه همه این 4هزار عنوان فهرست و چاپ گردیده است و تمام این منابع دیجیتال سازی شده و هم اکنون بر روی وبسایت این کتابخانه در دسترس است. به طوری که هر شخص از هر کجای دنیا که باشد می تواند به این منابع دسترسی داشته باشد و حقیقتاً نعمت بزرگی است که شاید بسیاری از ما ندانسته باشیم، امیدوار هستیم که انتشار این کتاب و همچنین برگزاری این مراسم توسط دوستان در بنیاد قم پژوهی باعث ترویج آن و تشویق پژوهشگران در استفاده از این منابع باشد.

ایشان در خصوص فهرست کتب درسی کتابخانه مسجد اعظم خاطرنشان کرد: در تدوین این کتاب سعی شده است که به گونه ای رفتار شود که پژوهشگران بتوانند از آن راحت استفاده کنند، و یک فهرست الفبایی است،اما ده نمایه فنی برای این کتاب تدارک دیده شده، قیمت پشت جلد کتابها و تیراژ کتابها اگر وجود داشته، حتماً ذکر شده، موسساتی که در تدوین کتابها نقش داشته اند ذکر شده و مسائلی از این دست حتماً توجه شده است.