در این جلسه دکتر سجادی خاطرنشان کردند: باید به این نکته توجه داشت که از نظر زمانی شیخ کلینی از همه علما مقدم تر بودند. اما متاسفانه فقط کتاب الکافی از مرحوم کلینی به دست ما رسیده است و بقیه کتابهای ایشان از بین رفته است.
دومین شخصیت که پس از کلینی از نظر زمانی قرار دارد، شیخ صدوق است ایشان از علمای پرتالیف است که آثار ایشان به حدود 300 عنوان می رسد. از این 300 عنوان آنچه به دست ما رسیده است، اعم از کتابهای کامل یا جزوات پراکنده، حدود 40 عنوان است و بقیه آنها متاسفانه از بین رفته است. از مهمترین و تاثیرگذارترین کتب شیخ صدوق به 10 مورد آن اشاره می کنیم و به بررسی کتابشناسی آن می پردازیم:
- من لایحضره الفقیه
- معانی الاخبار
- علل الشرایع
- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
- خصال
- عیون اخبار الرضا
- و مقتل که متاسفانه از بین رفته است.
- امالی صدوق
- توحید
- الاعتقاد
از میان این آثار اولین و مهمترین کتاب، من لایحضره الفقیه است که در جلسات گذشته به صورت مفصل درباره آن صحبت شد.
اثر بعدی معانی الاخبار است. البته درمورد مالکیت کتاب معانی الاخبار باید گفت که برخی علما مانند مرحوم آقابزرگ طهرانی این موضوع را رد کرده اند و این کتاب را از آثار شیخ صدوق نمی دانند و عقیده دارند که این اثر از کتابهای داود بن حسن بن یوسف بحرانی است. به این دلیل که سرتاسر کتاب با دیگر آثار بحرانی مقایسه شده و ادبیات آن با دیگر آثار شیخ صدوق همسان نیست. اما در مقابل علمای مشهور، نسخه شناسان، سیره نویسان و ... حتی قبل از آقابزرگ طهرانی نیز کسانی در این زمینه تحقیق نموده اند و این کتاب را مربوط به شیخ صدوق می دانند.
علل نگارش کتاب معانی الاخبار:
شیخ صدوق درباره علل نگارش کتاب معانی الاخبار گفته اند: برخی احادیث وجود دارد که ترجمه آنها بسیار سخت بوده و کار هر کسی نبود. اگر من آنها را معنا نمی کردم، فهم آنها بسیار دشوار بود و مردم دچار شبهه می شدند. به همین دلیل اقدام به نگارش کتاب نمودم.
این کتاب شامل 560 روایت است. البته در این زمینه کتابهای متعددی نوشته شده است اما هیچ کدام به پای کتاب معانی الاخبار نمی رسد. به عنوان مثال، سید عبدالله شبر کتاب ارزشمندی با عنوان مشکات الآثار فی شرح معانی الاخبار دارد که در دو جلد نوشته است و یا کتاب دیگری با عنوان احسن الآثار فی شرح معانی الاخبار اثر مرحوم نخودکی که همین زمینه نوشته شده است.
شروح کتاب معانی الاخبار:
- چیزی که شاید جالب به نظر برسد اینکه این کتاب دارای شرح نیز می باشد و تا کنون سه شرح بر این کتاب شناسایی شده است. یکی از این شروح ، اثر عبدالنبی طسوجی است، با عنوان معانی الاثار فی شرح معانی الاخبار که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در نجف چاپ شده است.
- دومین شرح این کتاب، شرح علی بن احمد قطیفی است با عنوان، مختصر المعانی فی تلخیص معانی الاخبار و این اثر نیز دارای چاپ سنگی است و به صورت امروزی چاپ نشده است.
ترجمه های کتاب معانی الاخبار:
ترجمه های متعددی هم از این کتاب تاکنون شناسایی است :
- ترجمه محمدبن ابراهیم علی آبادی یزدی که یک نسخه از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است و متاسفانه نسخه دیگری از آن موجود نیست.
- ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی که امروزه معروفترین ترجمه شناخته شده است.
- ترجمه رضا شیخی که این ترجمه نیز قبل از انقلاب چاپ شده است، ولی امروزه به هر دلیلی نسخه ای از آن موجود نیست.
چاپهای مختلف کتاب معانی الاخبار:
- مهمترین و قویترین چاپ این کتاب، توسط انتشارات جامعه مدرسین چاپ شده است که با تصحیح علی اکبر غفاری منتشر شده است و بسیار کتاب ارزشمند و خوبی است.
- دومین چاپ این کتاب ترجمه محمدی شاهرودی است که انتشارات دارالکتب الاسلامیه چاپ نموده است.
- چاپ دیگری از این کتاب به صورت مشترک با کتاب علل الشرایع در قطع رحلی و با تکنیک چاپ سنگی چاپ شده است.
کتاب دیگری از شیخ صدوق، کتاب خصال اوست . نکته قابل ذکر در این جا اینکه هر یک از علما که اهل منبر و موعظه بودند، حتماً یک کتاب اخلاقی دارند و مرحوم صدوق نیز یک عالم بحاث و وعاظ توانا بوده که کتاب خصال ایشان از کتب اخلاقی اوست.
سبب نگارش کتاب:
شیخ صدوق در سبب نگارش کتاب اینگونه می گوید که: در بسیاری از روایات اعدادی مشخص شده ست که احساس کردم جمع کردن آنها در یکجا بسیار مورد نیاز جامعه است. از طرفی برای خطبا و وعاظ و از طرف دیگر برای کسانی که دنبال ثواب هستند، حفظ کردن روایاتی که با اعداد ذکر می شود، آسانتر خواهد بود. لذا کتابی نوشتند تحت عنوان خصال یعنی خصلتهای چندگانه و در این کتاب از عدد یک تا عدد بیست و پنج را ذکر می کند.
اولین کسی که این ابداع را در حوزه حدیث انجام داد ایشان بودند و تا بحال نیز کسی به پای ایشان نرسیده است که این کتاب را تکمیل نماید. به دلیل اینکه این کتاب مورد استفاده بسیاری از وعاظ و نصیحت‌گران و منبری‌ها بود و مورد استقبال زیادی قرار گرفت، چندین و چند بار تجدید چاپ و متعدد ترجمه شده است.
ترجمه های کتاب خصال:
از این کتاب حدود 35 الی 36 ترجمه وجود دارد. در میان ترجمه ها، چهار ترجمه از همه بیشتر معروف شدند.
- ترجمه محمدرضا جعفری لنگرودی که قبل از پیروزی انقلاب منتشر شده و چاپ آن تا سالها بعد از انقلاب نیز ادامه داشت. این ترجمه از نظر محتوا بسیار ترجمه خوبی است ولی ادبیات آن قدیمی و کهنه است.
- دومین ترجمه، ترجمه محمدباقر کمره ای است. بیشترین ترجمه که در میان مردم رواج دارد، این ترجمه است. از میان این چهار ترجمه نیز از همه مهمتر است و از شهرت بیشتری برخوردار است.
- ترجمه مدرس گیلانی
- ترجمه سید احمد فهری
شروح کتاب خصال:
به دلیل موضوع بسیار جذاب و زیبایی که این کتاب داشت، شرح های مختلفی نیز بر آن نوشته شده است. حدوداً 16 شرح بر آن نوشته شده که چهار نمونه آن در دسترس و موجود است.
- شرح ملاصالح روغنی قزوینی، ایشان کتاب صحیفه سجادیه را نیز شرح کرده است.
- شرح محمدباقر کمره ای
- شرح سوم مربوط به شرحی است که در رادیو معارف پخش شده استکه توسط استاد امینی خواه در 270 جلسه صوتی صورت گرفته است. فایل صوتی آن در آرشیو رادیو معارف موجود است.
- شرح رادیو معارف به صورت متنی نیز توسط مصطفی امینی خواه پیاده سازی و منتشر شده است.
چاپهای کتاب خصال:
- بهترین چاپ این کتاب ترجمه مرحوم غفاری است و جامعه مدرسین نیز آن را چاپ نموده است.
- چاپ دارالکتب الاسلامیه با ترجمه محمدباقر کمره ای است
- چاپ سنگی این کتاب
- چاپ دارالکتب الاسلامیه که ترجمه مرحوم علی اکبر غفاری را منتشر نموده است. گرچه این ترجمه از نظر معروفیت به ترجمه مرحوم کمرده ای نمی رسد، ولی از نظر دقت و ادبیات بهترین ترجمه است.
سومین کتاب شیخ صدوق که مورد بررسی قرار می دهیم، کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال است.
سبب تالیف کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال:
سبب تالیف این کتاب از زبان شیخ صدوق این است که، به دلیل اینکه مردم ثواب عمل خود را در حوزه های مختلف مالی، جانی و ... نمی دانستند و از طرفی روایات بسیار زیادی هم در این زمینه وجود داشت که هم مکمل مباحث فقهی بود و هم مکمل مباحث اخلاقی، بخصوص کتاب خصال بود، من را برآن داشت تا این روایات را در کتابی تحت عنوان کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال جمع آوری و تالیف نمایم. به این شکل که احادیث ثواب را یکجا و احادیث عقاب را یکجا جمع آوری کنم. البته این کتاب به مانند کتاب خصال بی‌بدیل نیست و اشخاص دیگری بر این کتاب تکمله نوشته اند و حتی بیشتر و بهتر از شیخ صدوق به آن پرداخته اند. دو کتاب در همین زمینه نوشته شده است که یکی توسط آقای دخیل با همین اسم ولی بسیار جامع تر نوشته شده است . این کتاب تقریباً در 1000 صفحه و بسیار مفصل تر از کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال مرحوم صدوق کار شده است.
ترجمه های کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
ترجمه های این کتاب بسیار زیاد است که به تعدادی از معروفترین آنها اشاره می نماییم:
- ترجمه صادق حسن زاده
- ترجمه محمدرضا انصاری محلاتی که قبل از انقلاب چاپ شده است و تا حدودی از ذهن ها خارج شده است.
- ترجمه و تحقیق علی اکبر غفاری که دارالکتب الاسلامیه تهران چاپ کرده است.
- ترجمه محمدباقر کمره ای که این ترجمه نیز توسط دارالکتب الاسلامیه چاپ شده است.
- ترجمه محمدعلی مجاهدی که قبل از انقلاب در مشهد چاپ و منتشر شده است.
- ترجمه بندرریگی که قبل از انقلاب در تبریز چاپ و منتشر شده است.
- نسنیم بهشت که این کتاب نیز ترجمه کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال است و توسط سیدمحمد نجفی ترجمه و در قم چاپ شده است، اما این کتاب به اندازه ترجمه های دیگر اقبال پیدا نکرد و خیلی زود از بین رفت.
چاپهای کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
حدوداً چهار چاپ از این کتاب شناسایی شده ست ولی فهرست فنخا چاپهای این کتاب را بیشتر از این تعداد ذکر کرده است.
- چاپ انتشارات رضی بدون ترجمه
- دارالکتب الاسلامیه چاپ کرده است با ترجمه مرحوم علی اکبر غفاری که بهترین چاپ و معروفترین ترجمه موجود از این کتاب است. البته ترجمه صادق حسن زاده فعلاً به‌روز تر است
- چاپ بعدی، چاپ سنگی نجف است
- چاپ بعدی، در حقیقت نسخه خطی موجود از این کتاب است که طبق گفته فهرست فنخا حدوداً 60 نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه های مختلف سراسر دنیا موجود است که 11 مورد آن در قم وجود دارد.
کتاب بعدی از مرحوم صدوق که به معرفی آن می پردازیم، کتاب عیون اخبار الرضا است.
علت نگارش کتاب عیون اخبار الرضا:
در علت نگارش این کتاب، مرحوم شیخ صدوق در مقدمه همین کتاب نقل می کند که، صاحب بن عباد، قصیده بلندی در مدح امام رضا علیه السلام سروده بودند. ایشان دو بیت از قصیده خود را به عنوان هدیه برای شیخ صدوق می فرستد. به همین سبب و به جهت اینکه احادیث و روایات و همچنین راویان این احادیث از بین نرود و فراموش نشود، دو سال به نیشابور سفر می کنند و در آنجا اقامت می کنند تا بتوانند این کتاب را تالیف نمایند. به پاس احترام آن دو بیت قصیده صاحب بن عباد، شیخ صدوق یک نسخه از کتاب عیون اخبار الرضا را به ایشان هدیه می کنند.
این کتاب به دلیل اینکه روایات امام رضا علیه السلام را نقل می کند و بخصوص به دلیل نقل حدیث سلسله الذهب که حدیث بسیار مشهوری است، از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار است.
ترجمه های کتاب عیون اخبار الرضا:
باید گفت در میان کتب شیخ صدوق این کتاب از همه بیشتر ترجمه شده است. تمام این ترجمه ها توسط ایرانی ها در طی 80-90 سال اخیر ترجمه شده است. حتی اهل سنت هم این کتاب را ترجمه کرده اند. شخصی به نام دلدارعلی نقوی از علمای اهل سنت برای شفا به امام رضا علیه السلام متوسل می شود و پس از آن، کتاب عیون اخبار الرضا را به زبان فارسی و دری ترجمه می کند که ترجمه دری آن، هم اکنون در کتابخانه حیدرآباد هند نگهداری می‌شود.
در میان ترجمه های این کتاب،
- ترجمه علامه مجلسی بسیار مهم است.
- ترجمه آیت الله احمد جنتی بسیار ترجمه خوبی است که معروفترین ترجمه ای ست که در بازار موجود است.
- ترجمه ای دوجلدی از این کتاب در بازار موجود است که توسط آقای محمدباقر نجفی اصفهانی ترجمه و منتشر شده است.
شروح کتاب عیون اخبار الرضا:
- شرح مرحوم سید نعمت الله جزائری به نام «لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار» که شرح بسیار خوبی است.
- دومین شرح، شرح فارسی این کتاب است نوشته محمدحزین زاهدی گیلانی است.
- شرح ملاهادی سبزواری که متاسفانه موجود نیست.
- شرح سید علی اصغر شوشتری که قبل از انقلاب چاپ شده است و در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
- یک حاشیه نیز توسط سید مجتبی قزوینی بر این کتاب نوشته شده است.
چاپهای کتاب عیون اخبار الرضا:
و در آخر چاپهای سنگی و نسخ خطی این کتاب به تعداد فراوان موجود است. شاید 50-60 نمونه از آن در کتابخانه‌های مختلف یافت می شود.
- بهترین چاپ این کتاب با تصحیح علی اکبر غفاری و توسط انتشارات جامعه مدرسین منتشر شده است.
- دومین چاپ با ترجمه احمد جنتی و توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه چاپ شده است.
- چاپ دوجلدی که توسط صادق حسن زاده کار و چاپ شده است.