کتابشناسی کتاب «التهذیب» و «الاستبصار»

جلسه چهارم از سلسله نشست های کتابشناسی منابع اسلامی در روز سه شنبه 6 مهر 1400 در تالار کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی و با حضور جناب حجت الاسلام و المسلمین سید حسن سجادی برگزار شد. ایشان در ابتدای جلسه به این مطلب اشاره کردند که یک کتابدار برای اینکه بتواند بهتر و جامع تر پاسخ مراجعه کننده خود را درباره کتابهای مورد درخواست بدهد، همیشه باید تعدادی کتاب در دسترس داشته باشد تا اطلاعات دقیق کتاب و نویسندگان آن را راحتتر بیابد و در اختیار محقق قرار دهد. از این دست کتابها، کتب شیعه مثل: الذریعه، مفاخر اسلام، گلشن ابرار، مردان علم در میدان عمل، اعیان الشیعه، فهرست کتب چاپی فارسی، فهرست فنخا، فهرست کتابهای مدرسه فیضیه، فهرست کتابهای کتابخانه مسجد اعظم، فهرست کتابهای کتابخانه آیت الله مرعشی و آیت الله گلپایگانی، و کتب اهل سنت مثل: معجم المولفین، کشف الضنون، الاعلام، طبقات حنابله، طبقات احناف، طبقات مالکیه و طبقات شافعیه که در هر یک از آنها فهرستی از کتب معتبر اهل سنت موجود است و کتابدار می تواند با مراجعه به هر یک از این کتب مشخصات کتاب مورد نیاز خود را بیابد.

مطلب بعدی که باید به آن اشاره نمود اینکه، کتب فقهی از گذشته تا کنون به سه شکل بوده‌اند: کتب فقهی فتوایی روایی، کتب فقهی فتوایی غیرروای، و کتابهای استدلالی فقهی. از حدود قرن سوم تا قرن پنجم، تمامی کتابهای فقهی از نوع روایی بودند و کتاب فقهی استدلالی وجود نداشت. از جمله: المقنعه شیخ مفید، النهایه شیخ طوسی، النهایه علامه حلی، المسائل الطوسیه شیخ طوسی و المسائل الاکبریه شیخ مفید که این کتب، همگی کتابهای فقهی-فتوایی روایی هستند. کتاب المقنعه سه بخش دارد، شامل: اصول دین، فروع دین و اخلاقیات. شیخ طوسی فقط قسمت فروع دین این کتاب را شرح نموده است که به نام کتاب «التهذیب» مشهور است. ایشان در سبب تالیف این کتاب می‌گوید: گاهی به من گفته می‌شد که احکام شیعه نیز همانند احکام اهل‌سنت دچار تناقضاتی است که بعضاً باعث شده است شیعیان گرایش به اهل‌سنت پیدا کنند، به همین دلیل، ایشان احکام شرعیه را تهذیب کردند و به نوعی از تناقضات پاک و مبری نمودند و از تحریفات احتمالی نجات دادند. همانطور که گفته شد، نام کتاب را «التهذیب الاحکام» نهادند. همچنین شیخ طوسی عقیده داشتند که از بین کتب فقهی-فتوایی روایی آنچه که از همه بهتر است و تناقض‌گویی کمتری دارد، کتاب المقنعه است و لذا به شرح آن پرداختند. شروحی که بر این کتاب نوشته شده، طبق نقل از کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه، حدوداً 25 شرح است و حدود 21 حاشیه نیز برای آن ذکر شده است. اما در فهرست فنخا حدوداً 39 شرح و حاشیه آمده است. این کتاب هفت جلدی دارای یک ترجمه است که در سال 85 توسط انتشارات دانشگاه تهران انجام شده است و البته این ترجمه نیز، ترجمه کاملی نیست. آنچه که درباره کتاب شیخ طوسی تا کنون کارشده، بالغ بر 15 پایان نامه و بیش از 40-50 مقاله درباره کتاب التهذیب و استبصار است. از جمله دو کتاب درباره پژوهشهای کتاب التهذیب و کارهایی که پیرامون آن انجام گرفته است.

درمیان شرح هایی که برای کتاب تهذیب نوشته شده، مهمترین آنها سه شرح است. شرح سید نعمت الله جزائری، شرح مرحوم علامه مجلسی با عنوان ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار و در سالهای اخیر بهراد جعفری شرح کتاب التهذیب را در هفت جلد همراه با حواشی منتشر کرده است.

نکته دیگری که درباره کتاب التهذیب لازم است گفته شود، چاپهای مختلف این کتاب است که حدوداً 5 چاپ مختلف از این کتاب موجود است. یک چاپ دوجلدی از این کتاب موجود است که توسط سید حسن خُرسان در نجف چاپ شده است.چاپ دیگر سه جلدی است که توسط آقایان طالعی و خرسان حاشیه زده شده، چاپ دیگری توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران با حاشیه آقای آخوندی منتشر شده است. و اما بهترین و منقح ترین چاپ آن توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه است که با تحقیق مرحوم علی اکبر غفاری انجام شده است. این کتاب نسبت به سایر چاپها تنقیح بهتر و حواشی و تعلیقات معتبرتری دارد.

در پایان باید گفت شروحی که نامبرده می شود، از آن جهت اهمیت دارد که، اولاً: چاپ شده و در اختیار همه قرار گرفته است و ثانیاً: در میان علما از شهرت زیادی برخوردار است. از جمله این شروح، شرح مرحوم علامه مجلسی بر کتاب تهذیب است با عنوان ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار. سید احمد حسینی اشکوری در مقدمه این کتاب از آیت الله مرعشی نجفی نقل می کنند که یکی از دغدغه های اصلی ایشان این بود که به هر قیمتی باید این کتاب شرح شود و چندین بار در طول حیات خود از ایشان مطالبه کردند و در آخر نیز در عصر حیات خود، این اثر چاپ شد. و همچنین آیت الله مرعشی نجفی در مقدمه کتاب ترتیب التهذیب که شرحی است بر کتاب، عنوان کرده اند : اگر دسترسی داشتم و برایم امکانپذیر بود، تمامی شروح تهذیب را چاپ میکردم. چرا که تهذیب معرکه آراء فقهی است و سپس جمله ای از آیت الله العظمی بروجردی نقل می کنند که از ایشان سوال شد: اگر بخواهید به شخصی اجازه اجتهاد بدهید، از وی چه می پرسید؟ حضرت آیت الله بروجردی فرمودند: «از وی میخواستم تا یک صفحه از کتاب تهذیب را بخواند.»

آخرین مطلبی که درباره کتاب التهذیب باید گفته شود، ردیه‌هایی است که علمای اهل‌سنت بر این کتاب نوشته اند که در حدود 60 ردیه است. متاسفانه با وجود تمامی کتابهایی که درباره اهمیت کتاب التهذیب نوشته شده، هیچ یک به این ردیه‌ها اشاره‌ای نکرده است و دفاعی صورت نگرفته است و نیاز به اثری است که عالمانه درباره کتاب التهذیب نوشته شود و دفاع جانانه‌ای از آن انجام شود.

مطلب بعدی درباره کتاب «الاستبصار» است. در مورد شیخ طوسی سخنان زیادی گفته شده است. شیخ طوسی دلیل نگارش کتاب استبصار را اینگونه بیان می‌کند: زمانی که نگارش کتاب التهذیب را به پایان رساندم، برخی از اطرافیان که از این کتاب استفاده نموده بودند، معترض شدند که کتاب تهذیب کتابی است مفصل و سخت که روایاتِ اختلافیِ میانِ شیعیان، در آن از یکدیگر تفکیک نشده است و این باعث سردرگمی و حیرت خوانندگان می‌شود. لذا اقدام به نگارش کتاب استبصار نمودم. استبصار به معنای بصیرت و بینایی دادن نسبت به مطالب کتاب تهذیب است. درحقیقت ایشان کتاب تهذیب را در باب روایات اختلافی خلاصه کرده و تمامی روایات اختلافی را جمع آوری و مشخص نموده است.

درمورد شرحها و حواشی کتاب استبصار باید گفت که تاکنون18 شرح و حاشیه بر این کتاب نوشته شده است. از مهمترین شروح می‌توان به شرحی که توسط میرداماد انجام گرفته است نام برد. همچنین شرح مرحوم سید نعمت الله جزایری با عنوان «استقصاءالاعتبار فی شرح الاستبصار» که موسسه آل البیت علیهم السلام چاپ و منتشر کرده است و یا کتاب دو جلدی «مناهج الاخیار فی فهم الاستبصار» که توسط مرحوم اعرضی کاظمینی تالیف شده است. اما مشهورترین شرح مربوط به کتاب استقصاءالاعتبار فی شرح الاستبصار است که در شش جلد چاپ شده است. فقط یک مورد ترجمه از کتاب استبصار در دست است که آن هم ناقص است و تنها باب طهارت را شامل می‌شود. البته در فهرست فنخا حدود 25 شرح و ترجمه برای استبصار شناسایی کرده‌اند. در کتاب الذریعه نیز حدود18 مورد ذکر شده است. اخیراً آیت الله خامنه‌ای در باب معرفی کتب اربعه کار جالبی کرده اند و در بخش استبصار اقدامی انجام داده‌اند که تا کنون صورت نگرفته است. ایشان در کتاب خود جرح و تعدیل علما درباره کتاب استبصار و نقد این اثر را از زبان اساتید و پدر بزرگوارشان نقل کرده و اشاره مختصری نموده‌اند. جالب است بدانید آنچه نقد درباره این کتاب شده است، عمدتاً در فضای مجازی است و بیشترین حملاتی که به شیعه شده، بخاطر این کتاب است و متاسفانه تا کنون شخصی شرح جامع و کاملی برای این کتاب ننوشته یا کتابی دراین باره تالیف نکرده است تا تناقضاتی که اهل‌سنت ادعا کرده است را پاسخ دهد. در این مورد جناب آقای سید محمدکاظم قزوینی بیشترین سخنان را درباره پاسخ به شبهات اهل‌سنت درباره استبصار، در کتاب موسوعه الامام صادق علیه السلام در جلدهای 16-17-18 و همچنین دفاعیاتی از مرحوم شیخ طوسی انجام داده اند.

در حاشیه استبصار از سید نعمت الله جزایری نقل شده است که ایشان گفته اند: کسانی که استبصار را نقد می‌کنند عقل ندارند، و فهم استبصار فوق عقل است.

تهیه و تنظیم: بنت الهدی موحدی محب