برای اطمینان از بکر بودن موضوع پژوهش و اینکه تابحال این موضوع توسط شخص دیگری مورد پژوهش قرار نگرفته ، سامانه ای برای ثبت پروپوزالها در ایرانداک طراحی شده است که تمامی پایان نامه های ارشد و رساله های دکتری دانشجویان دانشگاههای دولتی در آن گردآوری شده تا پژوهشگران با مراجعه به آن و جستجوی موضوع خود در آن پایگاه بتوانند از جدید بودن پژوهش خود اطمینان حاصل کنند و از دوباره کاری بپرهیزند. همچنین همتای این سامانه در سایت دانشگاه علوم و تحقیقات نیز طراحی گردیده که می‌توان بدین منظور به آن مراجعه نمود. با تمام این ابزارها و تحقیقاتی که انجام میگیرد، به دلیل پیشرفت سریع علم، باز هم نمی‌توان از تکراری نبودن موضوع اطمینان حاصل کرد و همچنان امکان موازی کاری وجود دارد و تنها راهی که پژوهش ما را بیمه می‌کند و می‌توان تا حدودی مطمئن بود که موضوع پژوهش تکراری نباشد، به زاویه نگرش پژوهشگر به موضوع مورد بررسی برمی‌گردد که حتماً دغدغه ذهنی و چالشی باشد که خود پژوهشگر با آن برخورد کرده است.

بخش دوم مقاله اختصاص به مرور پیشینه ها دارد:

همانطور که پیشتر گفته شد، می‌توان مرور پیشینه ها را در قسمت مقدمه گنجاند ولی به شرط اینکه مرور پیشینه ها به صورت تحلیلی بیان شود، شرط دوم برای استفاده از مرور پیشینه ها در قسمت مقدمه اینکه منابع زیادی در پیشینه ذکر نشود، این برای موضوعاتی که در حوزه آنها پیشینه زیادی وجود ندارد و موضوع قبلا کار نشده است عملی است و می‌توان از انتهای مقدمه مقاله برای مرور پیشینه استفاده نمود. و شرط سوم آنکه اگر فقط به پژوهشهای مهم  در مرور پیشینه اشاره شود، می‌توان آخر مقدمه را به مرور پیشینه اختصاص داد. به این ترتیب فقط در این سه حالت مرور پیشینه ها درمقدمه آورده می‌شود.

در بخش دوم به بیان چگونگی استخراج پیشینه پژوهش، دلیل مرور و گردآوری آن و شکل نگارش آن می‌پردازیم.

قبل از آغاز به نگارش این قسمت باید به این سوال پاسخ داده شود که چرا به مرور پیشینه می پردازیم؟ بدیهی است پژوهشگر در هر حوزه از علم که دست به پژوهش بزند، قبلاً در آن حیطه کارهایی انجام شده و پژوهشهایی صورت گرفته است، که با مطالعه و مرور آنها دید بهتری نسبت به موضوع پیدا می‌کند و متوجه می‌شود که از چه جنبه‌هایی روی موضوع کار شده و به چه شکل انجام گرفته است و همچنین اطمینان حاصل می‌کند که کار پیش رو تکراری و دوباره کاری نیست و متفاوت است و دلیل سوم برای مرور پیشینه ها که از همه مهمتر است تعیین جایگاه پژوهش حاضر در میان پژوهشهای دیگر است، بدین معنی که موقعیت پژوهش باید مشخص شود و از آنجایی که هر پژوهش حامل پاسخ سوال یا ابهامی است، باید نکته ای به دانش پژوهشگر و خواننده اثر بیافزاید.

هدف ا صلی هر پژوهش مشارکت در دانش contribute to knowledge)) و کشف دانش است. بنابراین باید جایگاه پژوهش در میان پژوهشهای دیگر مشخص باشد و در پس نگارش مرور پیشینه ها این دیدگاه وجود داشته باشد که جایگاه پژوهش نشان داده شود نه صرفاً ارائه اطلاعات و آماری از کارهای گذشته که در این زمینه انجام گرفته است. به این منظور ابتدا انواع  روشهای نگارش پیشینه و سپس ساختار آن را بررسی می‌کنیم.

یک شیوه نگارش پیشینه که در ایران و سایر کشورها بسیار متداول است، مطالعه مروری است. ساختار آن بدین صورت است که از پژوهشهای قدیمی تر تا به امروز بررسی می‌گردد و اگر اثری در این زمینه انجام شده، آورده می‌شود. روش دیگر، شیوه تحلیلی است که بهترین روش می‌باشد و توصیه می‌شود پژوهشگران بیشتر از این روش استفاده کنند، گروه بندی پژوهشها است، به این شکل که عنوان و نویسنده همه پژوهشها را می‌نویسیم و آنها را براساس نقاط مشترک و گرایشی که پژوهش دارد طبقه بندی می‌کنیم.

روش بعدی روش تحلیلی انتقادی است و مخصوص کسانی است که در رشته خود خبره هستند و در رابطه با این موضوع حرفی برای گفتن دارند. در این روش علاوه بر بیان نظر پیشنیه ها، درباره هر کدام از آنها، نظر کارشناسانه و انتقادی هم می‌دهند.

اجزای پیشینه پژوهش شامل سه جز اصلی است: مقدمه، مرور پیشینه، استنتاج از بررسی پیشینه ها

در بخش مقدمه، برای توجیه اینکه چرا پژوهشگر علاقمند به کار روی این موضوع شده است، به اهمیت موضوع اشاره و در ادامه به سابقه پژوهش پرداخته می‌شود و گرایشات کلی که روی موضوع وجود داشته بیان می‌گردد سپس تصویری کلی از تمامی پژوهشها ارائه می‌شود تا بتوان آنها را طبقه بندی کرد و در آخر، نتیجه گیری. باید دقت شود که در قسمت نتیجه گیری بر نشان دادن جایگاه پژوهش حاضر تمرکز ویژه وجود دارد. به این معنا که نشان داده شود با وجود انجام پژوهشهای پیشین که در اینجا یاد شد، لیکن تاکنون به این موضوع بخصوص پرداخته نشده است. استنتاج یعنی مرور کلی گروهها و طبقه بندی های صورت گرفته و درمرحله بعد بیان خلا پژوهشی در این زمینه.

نکته قابل توجه در این مورد این که برای نوشتن قسمت مرور پیشینه ها و هر قسمت دیگری از متن پژوهشی به پژوهشگر پیشنهاد می‌شود  که از فرهنگ طیفی استفاده کند تا بتواند برای آغاز جملات از عبارات متنوع استفاده کند.

معادل انگلیسی آن (thesaurus) یا اصطلاحنامه است که مخصوص نویسندگان نوشته شده است.

هر پیشینه پژوهش که نوشته می‌شود چهار بخش باید داشته باشد: موضوع یا هدف پژوهش، روش شناسی پژوهش، یافته های پژوهش و نتیجه گیری.

در نوشتن مرور پیشینه ها به روش مروری باید به این نکات توجه نمود: نخست اینکه همه مطالب در یک پاراگراف آورده شود و از زیاده گویی و اطاله پرهیز شود. دیگر اینکه اطلاعاتی که برای هر مقاله آورده می‌شود یکسان باشد، به عنوان مثال نباید درباره یک مقاله توضیح مفصل، و درباره مقاله ای دیگر در حد چند سطرتوضیح داده شود. این شکل از نگارش، علاوه بر اینکه بر طبق اصول پژوهشی نیست، نوشتار ما را نیز نازیبا می‌کند.

برای نوشتن بخش مرور پیشینه ها کتابی به نام مرور پیشینه پژوهش نوشته خانم دکتر پریرخ و دکتر فتاحی که بسیار کمک کننده خواهد بود، توصیه می‌شود. نکته مهم دیگری که در نوشتن مرور پیشینه باید به آن توجه ویژه داشت اینکه چنانچه از روش تحلیلی انتقادی پیشینه ها استفاده می‌شود، باید در هر گروه از یک نقطه نظر خاص تحلیل و بررسی شود، حتی اگر موضوع پژوهش شما چیزی فراتر از آن باشد و این دیدگاه تا انتهای کار پژوهشی باید وجود داشته باشد. همچنین چیزی که باید در اینجا مدنظر قرار گیرد اینکه نتیجه گیری که از تحلیل پژوهشهای پیشین در قسمت مرور پیشینه انجام می‌گیرد باید به گونه مستدل، دقیق و منطقی باشد و پژوهشگر چنان تسلطی به موضوع داشته باشد که بتواند از آن در فصل پنجم (بحث و نتیجه گیری) استفاده نماید و به آن استناد کند. در آخر باید جای خالی پژوهش حاضر و خلا ناشی از آن را نشان دهد.

همانگونه که پیشتر هم اشاره شد، با توجه به علمی بودن مقالات پژوهشی، در پیشینه پژوهش چنانچه از پایان نامه استفاده شود، بدلیل اینکه پایان نامه از جمله کارهای آکادمیک و علمی است، کاملاً پذیرفته شده و مطلوب است، ولی اگر از مقالات بعنوان پیشینه یاد می‌شود باید دقت کنیم که حتماً مقاله، پژوهشی باشد. مقالات توصیفی  نمی‌توانند به عنوان پیشینه پژوهش استفاده شوند، چون جنبه علمی زیادی ندارند و فقط به توصیف یک حوزه پرداخته اند. لذا اگر در جستجوی پیشینه ها به مقالات توصیفی برخورد کردید از یافته‌های خود حذف کنید و به خاطر داشته باشید که فقط موارد پژوهشی می‌توانند به عنوان پیشینه پژوهش مورد استفاده قرار بگیرد.

پایان جلسه چهارم

گزارش از:  بنت الهدا موحدی محب